Niemcy na Kaszubach

Osadnictwo Niemców na Pomorzu Gdańskim sięga XIII w. i związane było z ekspansją gospodarczą Zakonu Krzyżackiego (→ Krzyżacy) i rodów szlacheckich. W XV i XVI w. w kolejnych falach kolonizacyjnych na Pomorze Gdańskie przybywały nowe grupy osadników niem., w tym Kosznajdrzy. W utworzonej w 1772 r. prowincji Prusy Zachodnie liczba Niemców wynosiła początkowo ok. 30%. Stanowili oni najczęściej trzon patrycjatu w większych pom. miastach oraz dużą część rzemieślników. Na terenach wiejskich osadnictwo niem. rolników i rzemieślników oraz urzędników i nauczycieli wiązało się z ich uprzywilejowaniem własnościowym i ekonomicznym. Poskutkowało to z czasem wzrostem liczby ludności niem. na wsiach pom. i wzrostem znaczenia pruskiego ziemiaństwa (junkrów) w stosunku do pol. ziemiaństwa, a także tendencjami asymilacyjnymi pol. ziemiaństwa z grupą junkrów na przełomie XVIII i XIX w. Odsetek ludności niem. w Prusach Zachodnich w pierwszej połowie XIX w. wynosił około 60% ogółu mieszkańców. W rejencji gdańskiej, zwłaszcza w Gdańsku, Niemcy stanowili około 70% mieszkańców, a ludność etnicznie pol. przeważała w niektórych powiatach: kartuskim, wejherowskim i starogardzkim. W powiecie kościerskim stosunek ludności pol. do niem. był niemal jednakowy. W Prusach Zachodnich w latach 1816 i 1849 udział katolików i ewangelików był zbliżony i wynosił odpowiednio 47% i 49% ogółu ludności, wierni innych wyznań stanowili około 4% mieszkańców.

Na przełomie XIX i XX w. tendencja składu narodowościowego w Prusach Zach. zmierzała w kierunku przewagi Niemców, zwłaszcza w dużych miastach, gdzie stanowili oni nawet 82,7% mieszkańców. W 1910 r. na ogólną liczbę 1 703 474 mieszkańców prowincji Prus Zach., w regencji gdańskiej mieszkało 742 619 osób, w tym 532 620 osób posługujących się językiem niem., zaś w Gdańsku na 170 337 mieszkańców było 164 343 niemieckojęzycznych osób. Wyraźna przewaga ludności niem. w każdym wymiarze życia społecznego utrzymywała się do momentu zrealizowania postanowień traktatu wersalskiego, w konsekwencji którego 62% obszaru prowincji Prusy Zach. wraz z powiatem działdowskim z prowincji Prusy Wschodnie przypadło Polsce i znalazło się w granicach nowo utworzonego w 1920 r. województwa pom. (→ korytarz pomorski / Korridor). Z Gdańska i powiatu Gdańsk-Niziny oraz z części powiatów: elbląskiego, kartuskiego, kościerskiego, malborskiego, tczewskiego, wejherowskiego i Gdańsk-Wyżyny utworzono w 1920 r. II WMG.

Niemcy w województwie pom. utracili swoją dominującą pozycję, stanowili mniejszość narodową, wspieraną finansowo i organizacyjnie przez Rzeszę. Nastąpił znaczny ubytek ludności niem., która deklarując niem. obywatelstwo, w ramach tzw. optacji musiała opuścić Polskę do 10.01.1923 r. Na obszarze II WMG obywatele niem. mający miejsce stałego zamieszkania na jego terytorium utracili obywatelstwo niem. i stali się obywatelami WMG lub mieli możliwość opcji na rzecz obywatelstwa niem. Jeszcze przed końcem I wojny światowej znaczna część Niemców z obszaru przyszłego województwa pom. wyemigrowała do Rzeszy. Exodus trwał w latach 1918–1930. Z województwa pom. od stycznia 1919 do października 1925 r. wyjechało niemal 288 000 ludności niem., co stanowiło około 72% pomorskich Niemców, głównie urzędników, wojskowych, osadników niem. niedawno przybyłych na Pomorze, rzemieślników i kupców oraz inteligencji. W 1921 r. na terenie województwa pom. mieszkało 175 771 Niemców wobec ogólnej liczby 935 643 mieszkańców, co stanowiło około 18,8% populacji obszaru. Do 1931 r. liczba mieszkańców województwa wynosiła 1 080 100, w tym 105 400 Niemców, stanowiących około 9,8% populacji. W miastach województwa pom. w 1931 r. odsetek ludności niem. wyniósł 6,7%.

Generalnie, pomimo znacznego spadku liczby Niemców na Pomorzu, nadal posiadali oni stosunkowo wysoki status społeczny i pozycję gospodarczą oraz wysoki stopień konsolidacji politycznej. Główną ich organizacją polityczną był utworzony w Bydgoszczy 8.05.1921 r. Związek Niemczyzny dla Ochrony Praw Mniejszości w Polsce, w 1923 r. rozwiązany przez władze II RP ze względu na antypolską działalność. Po podpisaniu z Rzeszą deklaracji o niestosowaniu przemocy z dnia 26.01.1934 r. na Pomorzu rozpoczęły działalność organizacje niem. związane z obozem hitlerowskim, tj. Zjednoczenie Niemieckie w Sejmie i Senacie oraz Partia Młodoniemiecka w Polsce. Wielcy posiadacze i chłopi niemieccy zjednoczeni byli w Związku Rolniczym Okręgu Nadwiślańskiego.

Na terenie II WMG w 1929 r. wśród ogólnej liczby 407 517 mieszkańców, osoby deklarujące opcję niem. stanowiły już zdecydowaną większość, około 90% mieszkańców, zaś ludność pol., posiadająca obywatelstwo gdańskie lub pol., zamieszkująca jego terytorium liczyła ponad 35 000, tj. 9,1% ogółu ludności (→ Polonia gdańska). Na teren utworzonego w dniu 26.10.1939 r. (→ wojna i okupacja) Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zach., naziści, realizując założenia Generalnego Planu Wschodniego, sprowadzili ludność niem. z krajów bałtyckich, Besarabii oraz z Wołynia i Galicji w miejsce uprzednio wysiedlonej ludności polskiej. Łącznie na terytorium okręgu sprowadzono około 57 000 Niemców. Kategorię Niemców sztucznie zawyżała niemiecka lista narodowościowa. Rozmieszczenie ludności niem. w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zach. było zróżnicowane, a stosunek ludności niem. do pol. wynosił 38% do 61%. Na terenie byłego II WMG i przyłączonej części Prus Wschodnich przeważali Reichsdeutsche, zaś na terenie byłego województwa pom. funkcjonowała mniejszość niem. Z kolei na obszarze byłego województwa pom., pod koniec 1940 r. Mieszkało 59 734 napływowych Reichsdeutschów, w tym w Gdyni 14 846. W pozostałych powiatach Pomorza Gdańskiego udział Reichsdeutschów był mniejszy niż 3%, a ich liczebność malała z roku na rok, ze względu na służbę w Wehrmachcie i na początku 1944 r., osiągnęła wielkość około 50 000. Jesienią 1944 r. na Pomorzu Gd. znalazło się ok. 600 000 niem. uciekinierów z Prus Wschodnich, głównie kobiet, dzieci i osób starszych. Przed przybyciem wojsk radzieckich ewakuowano z Zatoki Gdańskiej i pom. portów ponad połowę cywilnej ludności niem., w tym z Gdyni – 406 818 osób, z Gdańska – 181 310 osób, z Helu – 495 810 osób. Po 7.07.1945 r., czyli po poszerzeniu województwa gdańskiego o obszary powiatów wschodnich i zachodnich, przebywało 532 502 Polaków oraz 373 745 Niemców, w tym w Gdańsku w dniu 31.07.1945 r. zamieszkiwało ogółem około 15 300 Polaków i 107 200 Niemców. Do listopada 1945 r. z województwa gdańskiego w przymusowych transportach wyjechało około 92 000 Niemców.

W celu odniemczenia tzw. ziem odzyskanych władze pol. wprowadziły w 1945 r. procedury rehabilitacji i weryfikacji narodowościowej. Ludność uznaną za niem. fizycznie odizolowano w obozach zorganizowanych przez Departament Więziennictwa i Obozów przy Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego (→ Urząd/Służba Bezpieczeństwa a Kaszubi) zazwyczaj w przejętych więzieniach i obozach hitlerowskich lub zakładano nowe. Konfiskowano ich majątki i orzekano utratę praw publicznych na czas nieokreślony. Na Pomorzu Gd. największym obozem był Centralny Obóz Pracy w Potulicach, funkcjonujący od lutego 1945 r., w którym wg stanu z listopada 1948 r. Przebywało 13 048 Volksdeutschów, 2954 Reichsdeutschów i 3995 dzieci.

W okresie powojennym widoczny był stały ubytek ludności niem., która wyjeżdżała w planowych transportach lub indywidualnie. Do 31.12.1945 r. z Gdańska wyjechało 63 786 Niemców, od marca do grudnia 1946 r. z miasta wysiedlono 22 934 Niemców, od 26.04.1947 do 8.10.1947 r. wysłano do Niemiec z Punktu Etapowego dla Niemców w Gd.-Narwiku 1178 Niemców z Gdańska, zaś do końca 1947 r. z województwa gdańskiego wysłano 32 303 Niemców oraz prawie wszystkich Niemców z terenu byłego II WMG. W latach 1948–1949 wysiedlano wybrane kategorie społeczne, tj. fachowców, jeńców wojennych i osadzonych w pol. więzieniach, Volksdeutschów, przebywających w powojennych obozach dla ludności niem. i za taką uznanej oraz dzieci. W latach 1950–1959 w ramach akcji łączenia rodzin z województwa gdańskiego do obydwu krajów niem. wyjechały 16 873 osoby (→ emigracja kaszubska). Wyjazdy w latach 70. XX w. odbywały się na mocy układu między PRL a RFN z 7.12.1970 r. Trzonem migrantów była ludność rodzima, wśród której najsilniejsze postawy proniemieckie występowały w powiecie bytowskim, z którego od stycznia 1971 do lipca 1974 r. wyemigrowały 1224 osoby. Do końca 1979 r. z województwa gdańskiego wyemigrowały 3654 osoby. W latach 1980-1989 z Pomorza Gd. do Niemiec wyjechało około 15 000 osób, w przeważającej mierze Kaszubi, natomiast w 1990 r. emigracja z województwa gdańskiego wyniosła 3054 osoby.

Od 1990 r. na Pomorzu Gd. formalnie funkcjonuje mniejszość niem., silnie zróżnicowana, złożona z kilku kategorii członków: 1) „etnicznych Niemców” na zachodnim i wschodnim pograniczu, tj. obywateli Rzeszy w granicach sprzed 1939 r., 2) Danzigerów na obszarze byłego II WMG, którym nadano obywatelstwo po włączeniu do Rzeszy, 3) ludności rodzimej na Kaszubach i Kociewiu, 4) Niemców napływowych i ich potomków, 5) Polaków niem. pochodzenia, zamieszkałych w międzywojennym województwie pom. i ich potomków, oraz 6) Polaków zainteresowanych kulturą i językiem niem. Różnią się oni między sobą w wielu wymiarach, m.in.: wyznaniowym, stopniem identyfikacji i zaznajomienia z kulturą i językiem niem., pozycją w świetle prawa niem., pochodzeniem regionalnym, doświadczeniem życiowym, pamięcią historyczną.

Na obszarze województwa pom. organizacje mniejszości niem. mają siedziby w Gdańsku, Gdyni, Lęborku, Chojnicach, Słupsku, Tczewie, Kwidzynie, Sztumie i Malborku. Wszystkie zrzeszone są w organizacji dachowej pod nazwą Związek Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w Polsce. Do początku drugiej dekady XXI w. działały także organizacje w Bytowie i Wierzchucinie. Osobliwością funkcjonowania mniejszości niem. na Pomorzu Gd. jest członkostwo ludności rodzimej – Kaszubów. Wśród nich są także członkowie Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Specyfiką jest także obecność urodzonych przed 1945 r. niem. gdańszczan, zrzeszonych w Klubie Gdańszczan w ramach gdańskiej organizacji mniejszości niem. Wyróżniają się oni lokalną kulturą, oryginalnym dialektem tzw. Danziger Missingsch i tożsamością, stanowiącą połączenie elementów patriotyzmu lokalnego, gdańskiej obywatelskości i niemieckiej identyfikacji. Do grona znamienitych niemieckich Gdańszczan zaliczają się m.in. G. Grass i N.M. Wannow, pierwsza powojenna Konsul Generalna RFN w Gdańsku.

Charakterystyczne wśród członków mniejszości niem. na Pomorzu Gd. jest współwystępowanie identyfikacji narodowej i etnicznej, niem. lub pol. i kasz.

Aktywność instytucjonalna mniejszości niem. po 1989 r. charakteryzuje się zróżnicowaną dynamiką, od fazy rozwoju i przyspieszenia aktywności w latach 90. XX w., przez fazę stabilizacji i stagnacji aktywności w latach 2000–2004, po fazę regresu aktywności – od 2005 r. Działalność mniejszości niem. ma charakter kulturalno-społeczny i charytatywny, głównie skupia się na organizowaniu kursów języka niem. dla własnych członków, ale także osób z zewnątrz. Inicjatywy edukacyjne w szkołach, mające na celu podtrzymanie niem. tożsamości narodowej, podejmowane są jedynie przez słupską grupę mniejszości niem. Istotnym rysem jej działalności, zwłaszcza w latach 90. XX w., było pełnienie funkcji „pomostu kulturowego” pomiędzy narodem pol. i niem., prowadzenie bibliotek, chórów i zespołów folklorystycznych, działalność upamiętniająca dawnych mieszkańców regionu, porządkowanie cmentarzy ewangelickich i katolickich, oraz inicjowanie i uczestniczenie w nawiązywaniu współpracy partnerskiej z niem. miastami i gminami. Mniejszość niem. współpracuje z organizacjami partnerskimi w Niemczech, m.in. Landsmannschaft Westpreuβen, Bund der Danziger, Pommersche Landsmannschaft. Liczebność mniejszości niem. na Pomorzu jest kwestią dyskusyjną i trudną do oszacowania. Badania socjologiczne wskazują, iż liczba członków mniejszości niem. w województwie pomorskim pod koniec pierwszej dekady XXI w. wynosiła około 3000–3500 tys. osób. Według danych z Narodowych Spisów Powszechnych Ludności i Mieszkań (NSP) w odniesieniu do województwa pomorskiego liczba niem. deklaracji w 2002 r. wynosiła 2319, w tym 2016 osób posiadało obywatelstwo pol., zaś w 2011 r. – 4830, w tym 4614 osób z obywatelstwem pol. Według danych spisowych mniejszość niem. występuje we wszystkich powiatach województwa, przy czym stopień jej koncentracji jest zróżnicowany. Najwięcej deklaracji niem. występuje w Gdańsku i Gdyni, oraz w powiecie bytowskim, sztumskim, słupskim i wejherowskim.

Magdalena Lemańczyk

Bibliografia:

• Hauser P., Mniejszość niemiecka na Pomorzu w okresie międzywojennym, Poznań 1998.
• Lemańczyk M., Mniejszość niemiecka na Pomorzu Gdańskim, Warszawa 2016.
• Lemańczyk M., Tożsamość narodowa pomorskich liderów mniejszości niemieckiej, „Studia Socjologiczne. Pomorze – portret regionu”, red. B. Synak, M. Kaczmarczyk, 2010, nr 3.
• Ludność niemiecka na ziemiach polskich w latach 1939–1945 i jej powojenne losy. Materiały z konferencji, red. W. Jastrzębski, Bydgoszcz 1995.
• Stankowski W., Niemcy na Pomorzu Gdańskim i Kujawach w latach 1944/45–1950. Ucieczka, życie codzienne, wysiedlenie, Bydgoszcz 2000.
• Słomczyński T., Kaszëbë, Wołowiec 2021.

Filmografia:

Filmy fabularne

• Gustloff: Rejs ku śmierci, reżyseria: Joseph Vilsmaier, 2008
• S/S “Wilhelm Gustloff”, reżyseria: Iwona Bartulewska, 1994.
• Nacht fiel über Gotenhafen, reżyseria: Frank Wisbar, 1959.

Filmy dokumentalne

• Triumph und Tragödie der Wilhelm Gustloff, realizacja: Karl Höffkes i Heinz Schön, 2008.
• Die Gustloff (pol. Ostatni rejs Gustloffa), dwuczęściowy film ZDF, reżyseria: Joseph Vilsmaier, 2008.
• Schiff ohne Klassen – Die Wilhelm Gustloff, reżyseria: Erhart H. Albrecht, Leo Oskar Geller, Hans Heinrich, 1938.

Ikonografia:

1. Fot. Magdalena Lemańczyk
2. Fot. Magdalena Lemańczyk