Kosznajdrzy

Kosznajdrzy to ludność niemieckiego wyznania rzymskokatolickiego, zamieszkała od 1434 do 1945 r. na obszarze między Chojnicami a Tucholą. Byli to potomkowie chłopów niemieckich, sprowadzonych w XV–XVI w. głównie z okolic Osnabrück w Dolnej Saksonii. Początkowe osadnictwo miało miejsce w sześciu wsiach na zachód od Tucholi: Ciechocin (Dt. Cekzin), Lichnowy (Lichnau), Ostrowite (Osterwick), Piastoszyn (Petzin), Silno (Frankenhagen) i Sławęcin (Schlagenthin). Rolę głównego ośrodka Kosznajderii szybko przejęło Ostrowite. Nazwa Kosznajder pochodzi prawdopodobnie od nazwiska urzędnika starostwa tucholskiego (Kosznewski, Kossniewski, Kośniewski), zarządzającego tym terenem od 1484 r. Z tego powstała nazwa Koschnäwjer, Koschnäwen, a potem Kosznajder. Inne wyjaśnienia podają, że nazwę Kosznajder nadała przybyszom zasiedziała ludność pomorska w nawiązaniu do ich codziennej pracy na roli, koszenia.

Kosznajderia przynależała do różnych organizmów administracyjno-państwowych. Do 1308 r. ziemie te wchodziły w skład księstwa pomorskiego, w latach 1308–1466 do państwa zakonnego (→ Krzyżacy), od 1466–1772 do Królestwa Polskiego, w latach 1772–1920 należały do Prus. W latach 1920–1939 Kosznajderia znalazła się w granicach państwa pol., w województwie pom., 1939–1945 na terenach włączonych do III Rzeszy, od 1945 r. w granicach Polski.

Kosznajdrzy, dzięki zamieszkiwaniu na zwartym terytorium przez wiele stuleci, zachowali swoją odrębność etniczną i kulturową, mimo że wkrótce po ich osiedleniu, w wyniku zawartego w 1466 r. pokoju toruńskiego, znaleźli się na ponad trzy wieki pod pol. panowaniem. Jako lokalna grupa etniczna odróżniali się zarówno od Polaków, jak i od Niemców, sprowadzonych na Pomorze w ramach kolonizacji niem. Z Polakami łączyło ich wyznanie, a odróżniał język i obyczaje. Z osadnikami niem. łączył ich tylko częściowo język (posługiwali się dialektem języka dolnoniem.), odróżniało zaś wyznanie: Niemcy pom. byli bowiem w zdecydowanej większości protestantami (→ ewangelicy). Wielowiekowe sąsiedztwo z Kaszubami poskutkowało przenikaniem się kultur i narodów i małżeństwami mieszanymi, pol.-kosznajderskimi i kasz.-kosznajderskimi, oraz częściową asymilacją kolejnych pokoleń Kosznajdrów. Wzmiankował o nich A. Majkowski w powieści Żëcé i przigòdë Remùsa: „Kòszniédrzë, gôdką nóm cëzy, krëwią blisczi – bò białczi z Kaszub bierzą – widiwelë Remùsa pòd Pãkatą Wieżą abò i przë Czerwiony Karczmie przedającégò swój towôr biédny” (I. Òbëczaje Remùsa i lëdzkô ò nim ùdba).

W wyniku intensywnego gospodarowania do 1905 r. zasiedlali 19 wsi i przysiółków z 8892 mieszkańcami, którzy rozwijali nowe metody uprawy ziemi. Między innymi byli pionierami budowy młynów wodnych w okolicy, uprawy i przędzenia lnu, także mleczarstwa, piekarnictwa, browarnictwa i gorzelnictwa, trudnili się kowalstwem, stolarstwem, krawiectwem i rybołówstwem.
Kosznajdrzy dbali o kształcenie dzieci i młodzieży – wysyłano je na naukę do szkół w regionie, głównie do szkoły na wyższym poziomie w Chojnicach, prowadzonej przez jezuitów (1623–1773), którą po kasacji zakonu przekształcono w gimnazjum, a w 1815 r. w jej miejsce powołano Królewskie Katolickie Gimnazjum w Chojnicach. Później, w poł. XIX w. dzieci Kosznajdrów przyciągało również gimnazjum w Chełmnie oraz seminaria nauczycielskie w Grudziądzu, Tucholi i w Kościerzynie.

Kosznajdrzy stanowili specyficzną grupę i wyjątek od reguły, zgodnie z którą w XIX w. kryterium wyznaniowe było traktowane jako synonim kryterium narodowościowego, bowiem w ok. 80% byli katolikami. Wyłamywali się spod utrwalonego wówczas stereotypu „Polaka-katolika, Niemca-ewangelika”. Stąd też odczuli skutki pruskiej polityki kulturkampfu, zwłaszcza sekularyzacji klasztorów i ograniczenia kształcenia katolickich duchownych. W obronie swoich praw 6.11.1872 r. powołali Katolickie Towarzystwo Ludowe na Kosznajderię i Okolicę (Katholischer Volksverein für die Koschneiderei und Umgebung) z siedzibą w Ostrowitem. W okresie po kulturkampfie symboliczną postacią dla Kosznajdrów i dla Kaszubów stał się bp chełmiński A. Rosentreter (13.01.1844–4.10.1926), ur. we wsi Oborowo (Abrau) w rodzinie kosznajderskiej. Rosentreter ukończył studia w diecezjalnym seminarium duchownym w Pelplinie, władał językiem niem. i pol. Ujmował się za Polakami w ich dążeniach do obrony języka i kultury, bronił przed likwidacją lekcji języka pol. w pelplińskim Collegium Marianum, wspierał także TNT.

Po 1920 r., kiedy cały obszar Kosznajderii znalazł się w granicach Polski, Kosznajdrzy pozostali na miejscu. Utożsamiani byli z resztą pom. Niemców. W czasie okupacji hitlerowskiej oskarżani byli o wspieranie nazistów, choć wielu z nich odmawiało służby w Wehrmachcie, a zdarzało się nawet, że działali w strukturach Armii Krajowej, np. W. Rosentreter, krewny w linii bocznej bpa Rosentretera.

Funkcjonowanie Kosznajdrów na Pomorzu Gdańskim jako zwartej grupy kończy się wraz z 1945 r. i powojennymi wysiedleniami do Niemiec. Obecnie pozostali nieliczni ich potomkowie i osoby identyfikujące się z Kosznajdrami. Kilka osób jest członkami założonej po 1989 r. mniejszości niem. w Chojnicach. Pozostały także materialne ślady obecności Kosznajdrów, np. chata kosznajderska w Silnie, gotycki kościół w Ostrowitem oraz cmentarze, np. we wsiach: Lichnowy, Ciechocin, Ostrowite, Obkas, Moszczenica, Sławęcin.

Z rodzin kosznajderskich wywodzili się m.in.: wspomniany już bp chełmiński A. Rosentreter, dr J. Rink (historyk, autor prac o Kosznajderii), ks. prof. P. Panske (teolog i regionalista pom. oraz wybitny historyk), prof. J. Schweminski (nauczyciel gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu).

Od kilku lat zauważa się wyraźny renesans zainteresowania Kosznajdrami i Kosznajderią. Organizowane są konferencje i sympozja, ukazują się liczne publikacje, sporo materiałów można odszukać w Internecie. Przyjeżdża tu coraz więcej turystów zaintrygowanych wyjątkową historią tej ziemi i społeczności. Co ważne, także współcześni mieszkańcy kosznajderskich wsi identyfikują się z miejscowym dziedzictwem.

Magdalena Lemańczyk

Bibliografia:

• Kosznajderia – kraina i ludzie między Chojnicami a Tucholą (XV-XX w.), red. W. Jastrzębski, Bydgoszcz-Tuchola 2003.
• Kosznajderskie miscellanea, przygotowanie tekstów, przypisy i słowo wstępne J. Szwankowski, tłum. z języka niem. K. Okoński, współpraca W. Jastrzębski, Chojnice 2015.
• Rink J., Die Geschichte der Koschneiderei: ihre Bevölkerung im Jahre 1772 und Ende 1919, Seria: Quellen und Darstellungen zur Geschichte Westpreußens, Nr.16, Danzig 1932.
• Rink J., Vom Flachs zum Leinen: führer durch die Koschneider Spinn- und Webstube, Seria: Führer des Staatlichen Landesmuseums für Danziger Geschichte, A.W. Kafemann, Danzig 1930.

Wystawy:

Stała wystawa etnograficzna „Materialne dziedzictwo Kaszub Południowych”, wystawa w Muzeum Historyczno-Etnograficznym im. Juliana Rydzkowskiego w Chojnicach.

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski