Komiks jest odrębną ekspresją artystyczną, która jako przemyślana strategia estetyczna pojawiła się w XIX w., w następnych zaś dekadach XX w. występowała w stale rozwijających się poetykach i technikach wyrazu (zwłaszcza w USA, a także w Niemczech, Francji i Japonii). Największą dynamikę rozwoju komiksu można zaobserwować w ostatnich dziesięcioleciach XX w. i w obecnym życiu artystycznym. Komiks istnieje przede wszystkim wśród zjawisk kultury popularnej, choć jego twórcy mają ambicje przekraczać to ograniczenie. Dziś komiks doczekał się własnego aparatu krytycznego i silnej obecności w sferze mediów współczesności (literatura, film, malarstwo, nowe media).
W odniesieniu do tradycji kaszubskiej najstarsze formy bliskie formie komiksu pojawiły się w latach 50. w czasopiśmie „Kaszëbë“, w którym J. Piepka (tekst) oraz W. Dembski (rysunek) opublikowali kilkuczęściową historyjkę obrazkową pt. Walôszk sëpie na ksężëc („Kaszëbë“, 1957, nr 3-5; 1958, nr 1-2, 4-7, 9-10). Czytelnicze powodzenie tych obrazków spowodowało, że przygotowali oni swoistą kontynuację przygód kaszubskiego bohatera w formie Przewodnik po Kaszubach z Waloszkiem („Kaszëbe”, 1958, nr 8) oraz w niewielkim cyklu pt. Walôszk rwie po zemi („Kaszëbë“, 1958, nr 11-14). Na łamach tego pisma pojawiały się również krótkie obrazkowe narracje H. Czonstkego Dzéń pôna Goli („Kaszëbë”, 1958, nr 13) oraz A. Celarka rysunki reklamujące periodyk Zrzeszenia Kaszubskiego („Kaszëbë”, 1958, nr 17), a także kadry Historyjki o tabace („Kaszëbë”, 1958, nr 24). Obecność kaszubskich prekomiksów w medium prasowym służyło nade wszystko rozrywce. Ludyczne oraz satyryczne obrazki ukazywały rzeczywistość w karykaturze i „ciężkim” żarcie, dając jednocześnie czytelnikom możliwość zdystansowania się do rzeczywistości jak i do uśmiechu.
W następnych latach przez dłuższy czas nie pojawiły się żadne formy przypominające komiks, chyba że uzna się obrazy, które znalazły się w kalendarzu wydanym przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie na 1974 r. W wydawnictwie tym na każdy miesiąc został przyporządkowany fragment z poematu H. Derdowskiego Ò Panu Czôrlińsczim, co do Pùcka pò sécë jachôł – graficznie zobrazowany przez J. Zabłockiego. Kompozycje te przypominają formę komiksu, jednakże należy je raczej odbierać jako ilustracje do prozy, nie zaś osobny gatunek wypowiedzi artystycznej.
Natomiast do sposobu narracji i techniki komiksu nawiązuje już Jachta na dzëka, graficzno-tekstowa opowiastka, którą napisał J. Roszman, zaś rysunki do niej wykonała M. Krauze (1992). Choć pod względem techniczno-artystycznym nie jest to osiągnięcie najwyższych lotów, to trzeba przyznać, że ta zeszytowa forma od początku tworzona była z myślą o komiksowym sposobie sekwencyjnego przedstawiania wydarzeń oraz o wyrazistym wyrazie graficznym. Jednak, niestety, realizowano ją na papierze marnej jakości i była jedynie monochromatyczna.
Kolejna realizacja kaszubskojęzycznego komiksu opublikowana została w edukacyjnym dodatku do „Pomeranii”, czyli „Najô Ùczba” (2001, nr 2-5). Chodzi tutaj o jednostronicową serię rysunków z tekstem przygotowanym przez B. Pisarek na podstawie prozy A. Budzisza Zabëtô bitwa. Monochromatyczne, proste i ekspresyjne rysunki bardzo dobrze odpowiadały satyryczno-groteskowej historyjce. We wspomnianym dodatku „Pomeranii” komiksy pojawiały się i później dzięki duetowi: E. Pryczkowska (tekst) oraz J. Koźlarska (rysunki). Mowa tutaj o niewielkich formach, jak: Krëjamnota mòjégò starka (2016, nr 8), Atrakcje Kaszëb (2016, nr 10), Zagùbionô kùla (2016, nr 10), Òdnalazłô brawãda (2017, nr 1), Kaszëbë sławné na całi swiat (2017, nr 2), Wanoga pò skôrb (2017, nr 3), Krëjamnota Hélsczégò Kòpca (2017, nr 4), Zmòrë dobëté! (2017, nr 5) oraz Misjô specjalnô detektiwa mądzelë (2017, nr 6). Komiksy Pryczkowskiej i Koźlarskiej są barwne, o rozpoznawalnym stylu kreski rysunku i wyraźnie adresowane do młodego odbiorcy. Ich najważniejszym celem było uatrakcyjnienie procesu edukacyjnego, podczas którego obrazki z tekstem zachęcały uczniów do intelektualnego wysiłku i dydaktycznej zabawy.
Dla innych adresatów powstały komiksowe formy autorstwa W. Bobrowskiego, który w czasopiśmie „Kaszëbskô Òdrôda” (2006, nr 1) tytułem eksperymentu opublikował Nowinë z Gminë. Separatisticzny Nórt Ekòlodżiczny. Wspomniana eksperymentalność bierze się nie tyle z rysunkowo-tekstowego wyglądu kadrów, co z racji ich tematyki i głównej idei, aby przedstawić problematykę ekologiczną za pomocą medium kultury popularnej. Pomysł był ciekawy, lecz z racji specyfiki organizacyjnej czasopisma nie doszło do kontynuacji komiksowego komentowania życia publicznego.
Najciekawsze komiksy kaszubskojęzyczne, pomyślane od razu jako założenie estetyczne, tematyczne i ekonomiczne pojawiły się stosunkowo niedawno. Pierwszą propozycją w tym względzie jest komiks historyczny pt. Szczeniã Swiãców (2009), gdzie Jón Natrzecy, czyli w rzeczywistości Piotr Dziekanowski, przygotował scenariusz wydawnictwa, zaś R. Kucharski zajął się stroną rysunkową. To wysmakowane wizualnie dzieło przedstawia opowieść o średniowiecznych dziejach ziemi bytowskiej, w których losy młodego bohatera splatają się ze światem dorosłych, walczących o wpływy i znaczenie polityczne. Z kart komiksu wyłaniają się Kaszuby jako kraina nie tyle dzika i dziewicza, lecz jako przestrzeń, w której rodzi się poczucie przynależności terytorialnej, wspólnego języka i wartości oraz wspólnoty przestrzeni egzystencjalnej.
Kilka lat później pojawił się kolejny komiks kaszubski pt. Arbata (2012), do którego scenariusz napisał ponownie J. Natrzeci, a oprawę wizualną przygotował K. Rolbiecki. Tym razem zasadniczo zmieniła się forma plastyczna wydawnictwa, tradycyjną kreskę i rysunek zastąpiły koloryzowane i posteryzowane fotografie. Powstał w ten sposób pierwszy kaszubskojęzyczny fotokomiks, który z jednej strony zawierał w sobie intrygę kryminalną, rozgrywającą się w świecie współczesności oraz, z drugiej strony – narrację etnograficzną, odnoszącą się do kaszubskiej sfery wyobraźniowo-wierzeniowej. Intrygującą stroną tematyczną Arbaty jest silne nasycenie przedstawianych wydarzeń czynnikiem lokalnym. Czytelnik zapoznaje się z realiami dzisiejszego wyglądu Bytowa i okolic nie tylko w obrazach konkretnych miejsc, ale również może rozpoznać rzeczywiste postacie znane w regionie, piastujące funkcje publiczne.
Oprócz wydawnictw komiksowych, które od początku projektowane były jako propozycje kaszubskojęzyczne, pojawiają się również formy, które pierwotnie powstały w innych językach, natomiast później wydane zostały również w wersji kaszubskiej. Tak się właśnie stało w przypadku komiksowej serii Kajko i Kokosz, pierwotnie stworzonej przez J. Christa (w latach 80. XX w.), której niektóre z zeszytów zostały przetłumaczone przez Z. Jankowskiego i opublikowane na początku XXI w. jako Zamach na Milusza oraz Na latowiskù. Również w dwóch wersjach językowych został wydany komiks dla dorosłego odbiorcy pt. Wakacje w Raju / Wakacje w Raju (2015), ze scenariuszem B. Kosmowskiej oraz rysunkami R. Kucharskiego, który na język kaszubski przetłumaczony został przez P. Dziekanowskiego. Na podobnej zasadzie pojawił się komiks dla dzieci Poleska Akademia Żółwi Błotnych / Akademiô błotowëch żółwiów (2013/2015) z tekstem M. Nowotnik, przełożonym przez P. Dziekanowskiego oraz z rysunkami R. Kucharskiego.
Jako wydawnictwa dwujęzyczne powstały komiksy Historia Mrzezina / Historëjô Mrzëzina (2015), z tekstem P. Góry oraz obrazkami G. Piotrowskiego oraz: O Muzeum w Wejherowie. Snuta komiksem opowieść z fabułą P. Schmandta i rysunkami T. Meringa (2018). Są to krótkie sekwencje, ukazujące wydarzenia historyczne w odniesieniu do niewielkiej miejscowości lub jednego ośrodka działań kulturowych. Przynosi to efekt swoistego ocieplenia przestrzeni Kaszub i uczynienia jej bardziej swojską.
Osobną kwestią obecności Kaszub w komiksie są wydawnictwa polskojęzyczne, w których przedstawione treści dotyczą zarówno etnografii, jak i historii. Można w tym momencie przywołać komiksy W. Stefańca Opowieści znad Bałtyku, który na łamach „Głosu Pomorza” wydawał w gazetowym formacie kadrowane historie zaczerpnięte z etnograficznych zbiorów legend i podań, znanych i w tradycji kaszubskiej. We współczesnym komiksie pojawiają się również rysunkowe „biografie” osób, odgrywających bardzo ważną rolę w kulturze kaszubskiej. Chodzi tutaj o ambitnie zaprojektowany zeszyt Fala wolności. Opowieść o Lechu Bądkowskim (2020), z tekstem W. Tkaczyka i rysunkami K. Budziejewskiego albo Gerard Labuda. Rysunkowa biografia w komiksowych kadrach (2022), który powstał w luzińskim kręgu środowiskowym (W.K. Dawidowska, A. Gajowska, M. Krośnicka, T. Mering, W. Michalak, A. Płotka, K. Siemann, A. Treder – teksty, rysunki). Komiksowe wydawnictwa biograficzne są próbą odnalezienia nowego sposobu propagowania wiedzy historycznej oraz formą zachęty do działań w zakresie tożsamości regionalnej lub kulturowej.
Komiks kaszubskojęzyczny nie jest bardzo rozbudowaną sferą kultury kaszubskiej. Trzeba jednak zauważyć, że ma swoje bardzo ciekawe osiągnięcia artystyczne (szczególnie Szczeniã Swięców), walory rozrywkowe, jest również wykorzystywany w działaniach edukacyjnych. Animatorzy kaszubskiego życia kulturalnego zdają sobie sprawę, że komiks jest atrakcyjną formą wyrazu, stąd wydawane są rodzime wersje wydawnictw, oryginalnie opublikowanych w innych językach. Ponadto forma komiksu zachęca do działań wspólnotowych i stąd tak wiele inicjatyw upamiętniania osób czy miejsc ważnych dla Kaszubów.
Daniel Kalinowski
Bibliografia:
- Szyłak J., Poetyka komiksu. Warstwa ikoniczna i językowa, Gdańsk 2000
- Rusek A., Leksykon polskich bohaterów i serii komiksowych, Warszawa 2007
- Birek W., Z teorii i praktyki komiksu. Propozycje i obserwacje, Poznań 2014
- Kalinowski D., Cnoty i grzechy (w komiksie), [w:] tegoż, Raptularz kaszubski, Gdańsk 2014
- Kalinowski D., Warszawka skaszubiona, [w:] tegoż, Sylwa kaszubskie, Słupsk-Gdańsk 2017
- Kalinowski D., Pomorze (prze)rysowane. Poetyki historyzmu i lokalności w świecie komiksu, „Porównania”, 2021, nr 2
- Kalinowski D., Bądkowski (prze)rysowany, [w:] tegoż, Zielnik kaszubski, Słupsk-Gdańsk 2023
- Majkòwskô A., Majkòwsczi D., Ò tatczëznie bez napãpùżeniô. Bëtowòi òkòlé w proze Jana Natrzecégò, „Biuletin Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka”, 2018
Netografia:
- R. Drzeżdżon, Czile slów ò kaszëbsczich komiksach, www.belok.com [dostęp: 16.07.2023].
