Kaszubski kabaret to zjawisko żywe, powstające zwykle oddolnie, najczęściej efemeryczne, mające swoje podstawy w ludowej tradycji obrzędowej. To właśnie w kontekście wesel, uroczystości noworocznych i wydarzeń rodzinnych można zauważyć różnego typu przebierańców-wesołków, którzy w satyryczny sposób reagują na aktualną sytuację społeczno-polityczną. Zorganizowana grupa kabaretowa wykonująca kaszubskojęzyczny repertuar pojawiła się dopiero w latach pięćdziesiątych XX w., zaś obecnie działa kilka tego typu zespołów. Tradycja kaszubska nie dopracowała się ambitnego kabaretu literackiego, zadowalając się formą ludyczną.
Za pierwszą gatunkowo rozpoznaną przez odbiorców i twórców formą kabaretu kaszubskiego była działalność literatów związanych z wejherowską „Kleką”: Jana Biangi i Bolesława Kullasa. Oni to prezentowali na falach radiowych rozgłośni toruńskiej polskiego radia humoreski ułożone w cykl Tóna i Gùst [np. „Kleka”, 1938, nr 14]. Była to kaszubska reakcja na kabaret radiowy tworzony przez lwowskich komików Szczepcia i Tońcia, tyle, że tematyka tekstów związana była z Pomorzem i Kaszubami. W wypowiedziach Biangi i Kullasa satyrycznie krytykowano ogólnoludzkie zachowania, cechy charakteru i realia życia społecznego na Kaszubach. Wyzyskiwano tutaj zwłaszcza różnice kulturowe pomiędzy mieszkańcami różnych części II Rzeczypospolitej. Po II wojnie światowej ich audycje utrzymały się przez kilka lat na antenie, dotycząc realiów przemian społeczno-politycznych.
Z nowego pokolenia twórców kaszubskich, którzy zaczęli tworzyć po 1945 r., dla kaszubskiego kabaretu bardzo ważny był Jan Piepka. Od samego początku swojego pisania nasycał on utwory żartobliwą nutą, chętnie dramatyzując problemy, przeciwstawiając postawy i ludzkie charaktery. W 1957 r. założył grupę Zespół Żywego Słowa „Roztrębacze”, która wykonywała piosenki, skecze i scenki przeważnie jego autorstwa. Piepka sam występował w zespole jako konferansjer, aktor i antreprener z dużym talentem aktorskim i organizacyjnym. Zespół utrzymał się tylko kilka sezonów. Od lat sześćdziesiątych Piepka już samodzielnie jeździł po Kaszubach i całej Polsce, najchętniej prezentując repertuar humorystyczny i satyryczny dotyczący aktualnych problemów społecznych. Jego monologi były nie czymś pośrednim pomiędzy kaszubską gadką a monodramem.
Następną odsłoną kaszubskiego kabaretu był zespół Labùd, który działał w latach 1976–2011 w składzie złożonym z córek Aleksandra Labudy: Bogusławy, Miłosławy oraz Jaromiry. Początkowo zespół występował w ramach improwizowanych scenek podczas uroczystości weselnych. Wpisywało się to w oczekiwane przez gości weselnych epitalamiczne szpòrtë. Od 1993 r. siostry Labuddówny współtworzyły program widowiska ścinania kani, najpierw we własnej okolicy, z czasem także w innych miejscowościach. Powodzenie i rozbudowywanie się partii satyrycznych obrzędu-widowiska spowodowało, że kabaret córek Labudy zaczął występować samodzielnie, prezentując scenki parodiujące ówczesne zjawiska społeczno-polityczne (np. wyśmiewanie programów radiowych oraz telewizyjnych lub reformy systemu opieki zdrowotnej).
Inny typ scenicznych żartów zaproponował kabaret Fif, który działał od 2000 r. głównie na północy Kaszub. Stale występowali w nim Piotr Ciskowski i Roman Drzeżdżon, natomiast w różnych latach pojawiali się również Sławomir Gojka, Piotr Lessnau, Michał Pieper, Jerzy Łysk. Odgrywali oni krótkie scenki obyczajowe, konfliktując ze sobą postacie, wyolbrzymiając typy charakterów i przedstawiając wszystkie kwestie tematyczne w języku kaszubskim. Zespół najlepszy okres działalności odnotował w pierwszym dziesięcioleciu XXI w., kiedy grał na terenie całych Kaszub. Za tak nietypowe promowanie kaszubszczyzny otrzymał nawet Skrę Ormuzdową w 2002 r. Pod koniec pierwszej dekady wieku członkowie zespołu zaczęli realizować własne pomysły artystyczne i życiowe i kabaret przestał istnieć. Specyfika humorystyki grupy polegała na dowcipach sytuacyjnych i społeczno-politycznych, które przedstawiane były z młodzieńczą zadziornością i pewną nonszalancją. Ich skecze zostały opublikowane w „Zymku” [nr 3, 8, 9] oraz zbiorku: Pióro do gëldzeniô (2004).
Także od pierwszej dekady XXI w. (od 2003 r.) działa grupa kabaretowa Koła Gospodyń Wiejskich w Chwaszczynie. Zespół rozpoczął działalność od występów w turnieju gminnym, później na turniejach województwa pomorskiego, przeglądach kabaretowych i festynach. Tematyka skeczy widoczna jest w ich tytułach: m.in. Kobieta w Unii Europejskiej (2004), Mój ideał mężczyzny (2005), Debata Sołecka (2006), Sąsiadka zza miedzy (2007), Bezpieczny strój w rolnictwie (2008), Moda wojskowa na wesoło (2009), Szukam pracy (2010), Czy kuma słyszała, że… (2019). Autorem wszystkich tekstów chwaszczyńskiego kabaretu jest Kazimierz Jastrzębski, który część z programów opublikował w książce Nasz môl. Piosenki, wiersze i skecze [2013]. Są to humoreski zderzające konserwatywną mentalność kaszubską ze zjawiskami współczesnej kultury. Bardzo ciekawy jest w nich czynnik socjolektyczny i genderowy, podany w tonie zabawy i żartu. Grupa złożona głównie z kobiet pojawiła się w programach telewizyjnych „Rodnô Zemia” (2005) i „Tedë jo” (2015).
Natomiast męski skład jest charakterystyczny dla istniejącego od 2009 r. kabaretu Kùńda, w którym występowali Adam Hebel, Patryk Mudlaw i Jacek Lange. Zespół do dziś (w składzie Hebel, Mudlaw, gościnnie Roman Hinc) prezentuje satyryczne humoreski, żarty, czasami i piosenki. Ich znakiem rozpoznawczym jest interakcja z publicznością, która stymuluje rozwój kabaretowego skeczu. Kùńda najczęściej gra w języku kaszubskim, biorąc sobie za temat samych Kaszubów i ich sposób reakcji na współczesny świat. Nie są to żarty bardzo złośliwe, raczej snucie drwiny oraz ironizowanie. Wobec problemów społeczno-obyczajowych propozycje kabaretu są jednoznaczne w szerzeniu opinii na dany temat, nie obawiając się podejmowania problematyki niepopularnej lub środowiskowo dyskusyjnej. Kùńda jak dotąd zaprezentował m.in. następujące programy: UFO porwało stadiony albo Biuletyn informacyjny gminy Szmultowo, które w satyryczny sposób obnażają mechanizmy życia społeczno-politycznego.
Głównie na północy Kaszub działa kabaret Pùrtcë, który powstał w marcu 2013 r. na potrzebę obchodów Dnia Kobiet w Starzynie i gminie Puck. Wojciech Zielke oraz Szymon Heland, czyli założyciele kabaretu, pojawili się wówczas przed publicznością, przedstawiając scenki sytuacyjne oraz opowiadając „szpòrtë”. Powodzenie występu wywołało dalsze występy, które nie były już tylko okolicznościowe, ale zaczęły mieć autonomiczną tematykę. Zespół nadał sobie wówczas nazwę „Warblëńsczé sliwczi”, a następnie „Pùrtcë”. Od 2016 r. do kabaretu dołączyli Agata Grenwald (jako aktorka) i Kacper Potrykus (jako akordeonista). Powstały wtedy takie dialogi jak, m.in.: Szkòła, Dochtorka i Pijôcë. W 2017 r. powstał większy program artystyczny Wieczór z Kabaretem Pùrtcë, który prezentowano dziesiątki razy na Kaszubach. W tym też roku kabaret zmienił skład (odszedł Wojciech Zielke, pojawił się Krzysztof Radtke). Od 2018 r. Kabaret prezentuje program Wiosna z Kabaretem Pùrtcë, z takimi skeczami jak Szkòła 2, Małżeństwò czy Narzeczeństwò. „Pùrtcë” grają na terenie całych Kaszub. Repertuar kabaretu przedstawiany jest po kaszubsku, najczęściej w jego odmianie belockiej.
Kaszubski kabaret jest stałym elementem festynów gminnych czy powiatowych, pojawia się również na różnego typu kaszubskich imprezach kulturalnych. Oprócz form zespołowych, zaistniała również kaszubska odmiana stand-up prezentowana podczas edycji przeglądu „Szpòrt na żokach” (2015).
Daniel Kalinowski
Bibliografia:
- Ciskowski P., Drzeżdżon R., Pióro do gëldzeniô, Gdyniô 2004.
- Jastrzębski K., Nasz môl. Piosenki, wiersze i skecze, Gdynia 2013.
- Hébel A., Kùńda – absurd razã z wipkòwanim…, „Stegna”, 2013, nr 3.
- Kalinowski D., Teatr kaszubski, Fenomen, formy i środowisko, Gdańsk 2021.
- Klebbów Matis, Bez prowizorczi, „Pomerania”, 2020, nr 10.
- Labudda J., Wrëjowanié w cemno, [w:] Domôcô bina. Dzewiãc dramów do jigrë, oprac. B. Pisarek, Wejrowò – Gduńsk 2006.
- Lessnau P., Kaszëbsczé kabaretë, „Stegna”, 2007, nr 1.
- Piepka J., Teatr jednego i wspólnego aktora, [w:] Społeczność zrzeszona, oprac. zespół., Gdańsk 1971.
- Schodzińska J., Kaszubi i kaszubszczyzna na antenie radiowej w pierwszych latach działalności rozgłośni gdańskiej po II wojnie światowej, „Acta Cassubiana”, 2002, s. 105-112.
Netografia:
