Pankòwie

Pòchwôt pankòwie pòjawił sã we strzédnëch wiekach i fùnksnérowôł nômni do przełómaniô XIX/XX w., ale jegò znaczënk òb tëch czile stolatów przeszedł niejedne pòzmianë. Słowò pankòwie (abò pónkòwie), a w pòjedinczny lëczbie pónk pòchòdzy òd słowa pan, jaczé parłãczi sã prosto z pòwstanim ricersczégò stanu w Pòlsce. W XIII-wiekòwëch dokùmentach wszëtczich wielmòcnëch (ùrzãdników) i jich krewnotã zwelë łacëznowim pòchwatã comes, do jaczégò pasownym słowã pò pòlskù béł żupan (białgłowskô fòrma żupani). Pòchwôt ten pòchòdzył z jãzëka Awarów i òznôczôł ùrzãdnika chana, chtëren zbiérôł pòdatczi, w Pòlsce na zôczątkù zwelë tak gardowëch ùrzãdników – kasztelanów, a pózni téż jinëch ùrzãdników. Z czasã òstôł skrócony do fòrmë pan (białgłowskô fòrma pani) i zmienił dôwnégò gospodzina. Rozkòscérził sã tak mòckò, że ju w XIV w. ùżiwôł gò kòżdi pasowóny ricérz. W pòsobnym stolecym łacëznowi comes òstôł zastąpiony titlã dominus, jaczi w niemiecczim jãzëkù béł tłómaczony jakno Herr, co znómë ju z XIV-wiekòwëch pisónëch zdrzódłów. Pòlsczi pan do XIX w. ùchòwôł sã jakò titel wëższich wiôrztów, przédno szlachtë, a pòtemù mieszczanów, a dopiérze w XX w. stôł sã pòwszechnym grzécznoscowim słowã.

W strzédnëch wiekach ricersczi stón nie béł równy, przede wszëtczim, żelë jidze ò bògactwò, ale téż prawną stojiznã, dlôte biédniészi i mający mniészé prawa przedstôwcowie tegò stanu, drobny ricerze, ni mòglë ùżëwac titla pan. Przedstôwców drobnégò ricerstwa w Môłopòlsce, wëdżinionégò òb czas XV w., zwelë włodykami abò panoszami. Téż we Wiôlgòpòlsce jesz w tim samim stolecym bëlë znóny ricerze-lennicë – manowie. W òbëdwùch tëch dzélach Pòlsczi drobné ricerstwò nie przedërchało, ale na Mazowszu òstało, a nawetka rozkòscérzëło sã przez wnożënã na kòlgrańcowëch zemiach, ale ni miało swòji apartny pòzwë. Drobny ricerze pòwszechno wëstãpòwelë téż w parce Pòmòrzô, jaczi słëchôł krzëżacczémù państwù (→ Krzëżôcë). W òbrëmim lennégò prawa mielë òni òbrzészk do kònny wòjskòwi służbë w letczi zbroji (Platendienst). W pòmòrsczim dzélu zôkònnégò państwa bëłë 663 sedlëszcza na ricersczim prawie, w tim 343 miałë pòlsczé prawò, zaòstałé niemiecczé. Westrzód sedlëszczów na pòlsczim prawie wicy jak dwie trzecé bëło miectwã drobnëch ricerzów, a tëch nôwicy bëło na dzysdniowëch Kaszëbach. Ricerzów-lenników zwelë pankama, żebë wëapartnic jich òd ricerzów-panów. Nôstarszô ùchòwónô nadczidka ò pankach pòchòdzy z lokacyjnégò dokùmentu dlô Jeleńcza w tuchòlsczim kómturstwie z 1397 r., w jaczim stoji napisóné, że mieszkelë òni, to je pankòwie (Pane), we wsë, jakô donëchczôs rządzëła sã pòlsczim prawã. Jistné òpisënczi nalézemë w ksãdze gduńsczégò kómturstwa z pòcz. XV w., w chtërny czile razy je wspòmnióné ò fiskalnëch i wòjskòwëch òbrzészkach panków (Panen) z lãbòrsczégò wójtostwa (→ Lãbórg) i sulmińsczégò òkrãgù w òdniesenim do Zôkònu. Mùsz je pòdczorchnąc, że we wikszoscë szlachòwnëch dokùmentów, panków titlowelë jakò „wiérnëch” (getruwe, getreue), w znaczenim wiérnëch słëgów Zôkònu. Pòchwôt pankòwie, w òdniesenim do panów, miôł równak ùmniészający znaczënk, chòc nieòbrazlëwi. A taczim na gwës bëło Ochsen-Panen, jaczégò ùżëlë wedle R. Cramera w blëżi nieòpisóny czinszowi ksãdze z 1430 r. Òznôczało òno tëli co „pankòwie òd wòłów”, co mòżemë tłómaczëc tim, że ùprôwielë òni sami swòje pòla wòłama.

Doparłãczenié Królewsczich Prësów do Kòrónë, pò zakùńczenim trzënôscelatny wòjnë w 1466 r., miało dalek jidącé skùtczi dlô tuwòtészich panków. W pierszi pòłowie XVI w., w òbrëmim sztôłtowaniô sã alodialnégò systemù szlachecczégò miectwa, wse, w jaczich mieszkelë donądka w całoscë pankòwie, zmieniłë sã w drobnoszlachecczé majątczi (→ kaszëbskô szlachta). A pankòwie, co mielë partë zemi w czinszowëch wsach, przeszlë do wiôrztë lemanów.

Przesztôłcanié sã panków w drobną szlachtã baro òpózniło sã na lãbòrskò-bëtowsczi zemi. W 1466 r. nie òstała òna włączonô do Królewsczich Prësów, ale òddónô „we wiérné rãce” zôpadnokaszëbsczich ksążãt (→ Grificë), chtërny òd 1526 r. rządzëlë nią jakno pòlsczim lennã. Ksążãta nie przëznôwelë kaszëbsczim pankóm, òsoblëwie na bëtowsczi zemi, szlachecczich prôw i zmùsziwelë jich do szarwarkòwiznë. W ùchòwónëch zdrzódłach z drëdżi pòłowë XVI w. i pòcz. pòsobnégò stolecô zwelë jich pankama (Panen) abò „wòlnyma” (Freien). Prawa do swòji òwładë dostôwelë na spòdlim „lennëch lëstów” (Lehn briefe), jaczé wëstôwiała ksążãcô kancelariô. Ò mòcny identifikacji ti spòlëznowi wiôrztë ze swòją pòzwą mògą swiadczëc téż zapisóné wnenczas nôzwëska panków z Trzebiatkòwi kòl Bëtowa, jaczé brzëmią Półpanek (Polpanke). Do wërazny pòzmianë prawny stojiznë panków na ti zemi doszło pò przejimniãcym ji przez Rzeczpòspòlitą w 1637 r. Jesz w inwentarzu bëtowsczégò starostwa z 1638 r. zwelë jich „Pankowie alias freiowie albo lemani” abò na pòdobny ôrt. Dopiérze sejmòwą kònstitucją z 20.08.1641 r. zrównelë panków w prawach z pòlską szlachtą.

Ùdostanié przez kaszëbsczich panków szlachectwa nie brzadowało równak zdżiniãcym pòchwatu pankowie. Òdnądka tikôł sã òn nôbiédniészich przedstôwców tegò stanu, wezmë na to die Pahnken w 1755 r. w òdniesenim do lãbòrskò-bëtowsczi szlachtë na starnach periodiczny pùblikacji „Dähnerts Pommersche Bibliothek”. Pòchwôt ten pòjôwiôł sã téż w prësczi ùrzãdowi kancelarii XIX i pòcz. XX w. Przedërchôł do dzysdniowëch czasów, ale w jinym znaczënkù, co zapisôł w swòjich słowarzach ks. B. Sëchta. W kaszëbsczim słowarzu czëtómë, że słowo pónk tikô sã „gòspòdarza, colemało szlachecczégò pòchòdzeniô, òsoblëwie na pôłnim Kaszëb, mającégò wikszé gòspòdarstwò i mieszkającégò w dwórkù, nôczãscy dalek òd wsë”. Za to wedle kòcewsczégò słowarza panek òznôczôł „gòspòdarza, chtëren miôł wikszé gòspòdarstwò”. Dzysdnia w pòlsczim jãzëkù, panek je przekãsną pòzwą „chłopa, chtëren mô sã za kògò wôżniészégò jak je pò prôwdze”.

Tomôsz Rembalsczi

Bibliografiô:

• Ihnatowicz I., Mączak A., Zientara B., Żarnowski J., Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, wëd. III pòpr., Warszawa 1996.
• Rembalski T., O drobnej szlachcie kaszubskiej w piśmiennictwie historycznym, w: Od Zjazdu w Łodzi do Zjazdu w Szczecinie. Bilans badań nad dziejami szlachty i ziemiaństwa na ziemiach polskich w XIX wieku, red. K. A. Makowski i K. Karolczak, Warszawa 2017, s. 155–191.
• Rembalski T., Predykaty „nobilis”, „de” i „von” w pisowni kaszubskich nazwisk szlacheckich w kontekście historycznym, „Acta Cassubiana”, t. XX, 2018, s. 192–220.
• Wielopolski A., Z dziejów pogranicza człuchowsko-bytowskiego w połowie XVIII wieku, „Szczecin”, 1962, z. 5–6, s. 5–16.

Ikònografiô:

1. Zdrzódło: Inwentarze starostwa bytowskiego i lęborskiego z XVII i XVIII w., wëd. G. Labuda, Torń 1959, s. 28
2. Zdrzódło: Kaszëbsczi Institut