Pankowie 

Termin pankowie pojawił się w średniowieczu i funkcjonował co najmniej do przełomu XIX/XX w., lecz jego znaczenie na przestrzeni tych kilku stuleci ulegało pewnym modyfikacjom. Wyraz pankowie (kasz. pónkòwie lub pankòwie), a w liczbie pojedynczej panek (kasz. pónk) pochodzi od słowa pan, wiążącego się bezpośrednio z genezą stanu rycerskiego w Polsce. W XIII-wiecznych dokumentach wszystkich możnych (urzędników) i ich krewnych określało się łacińskim terminem comes, którego polskim odpowiednikiem był żupan (forma żeńska żupani). Termin ów wywodził się z języka Awarów i oznaczał urzędnika chana zbierającego daniny, w Polsce przeszedł początkowo na nazwę urzędnika grodowego – kasztelana, później również innych urzędników. Z czasem został skrócony do formy pan (forma żeńska pani) i zastąpił dawniejszego gospodzina. Upowszechnił się na tyle, że już w XIV w. nosił go każdy pasowany rycerz. W kolejnym stuleciu łaciński comes został zastąpiony tytułem dominus, którego niemieckim odpowiednikiem, znanym już z XIV-wiecznych pomorskich źródeł pisanych, był Herr. Polski pan do XIX w. utrzymał się jako tytuł wyższych warstw, głównie szlachty, a z czasem mieszczaństwa, by stać się powszechnym zwrotem grzecznościowym dopiero w XX w.

Ponieważ w średniowieczu stan rycerski nie był jednolity, przede wszystkim pod względem materialnym, ale i też niekiedy prawnym, uboższym i mniej uprzywilejowanym przedstawicielom tego stanu, drobnym rycerzom, tytuł pan nie przysługiwał. Przedstawicieli drobnego rycerstwa w Małopolsce, zanikłego w ciągu XV w., nazywano włodykami lub panoszami. Również w Wielkopolsce jeszcze w tym samym stuleciu znani byli rycerze-lennicy – manowie. O ile drobne rycerstwo zanikło w obu tych dzielnicach, o tyle na Mazowszu przetrwało, a nawet rozprzestrzeniło się poprzez osadnictwo na terenach przygranicznych, lecz nie posiadało ono swej osobnej nazwy. Drobni rycerze powszechnie występowali także w części Pomorza podległej państwu krzyżackiemu (→ Krzyżacy). W ramach prawa lennego byli oni zobowiązani do konnej służby wojskowej w lekkiej zbroi (Platendienst). W pomorskiej (→ Pomorze) części państwa zakonnego były 663 osady na prawie rycerskim, w tym 343 posiadało prawo polskie, pozostałe niemieckie. Spośród osad na prawie polskim ponad dwie trzecie stanowiła własność drobnych rycerzy, a tych najwięcej było na obecnych Kaszubach. Rycerzy-lenników określano mianem panków, aby odróżnić ich od rycerzy-panów. Najstarszy zachowany zapis o pankach pochodzi z dokumentu lokacyjnego dla Jeleńcza w komturstwie tucholskim z 1397 r., w którym stwierdzono, iż zasiedlali oni, tj. pankowie (Pane), wieś rządzącą się dotąd prawem polskim. Podobne określenia znajdujemy w księdze komturstwa gdańskiego z pocz. XV w., w której kilkakrotnie wspomniano o zobowiązaniach fiskalnych i wojskowych panków (Panen) z wójtostwa lęborskiego (→ Lębork) i okręgu sulmińskiego względem Zakonu. Należy podkreślić, iż w większości podobnych dokumentów, panków tytułowano jako „wiernych” (getruwe, getreue), w znaczeniu wiernych sług Zakonu. Określenie pankowie, w relacji do panów, miało jednakże znaczenie deprecjonujące, aczkolwiek nieobraźliwe. Takim z pewnością było Ochsen-Panen, którego użyto wedle R. Cramera w bliżej nieokreślonej księdze czynszowej z 1430 r. Oznaczało ono tyle co „pankowie od wołów”, co można tłumaczyć tym, iż uprawiali oni osobiście swe pola wołami.

Przyłączenie Prus Królewskich do Korony, po zakończeniu wojny trzynastoletniej w 1466 r., miało daleko idące skutki dla tutejszych panków. W pierwszej poł. XVI w., w ramach procesu kształtowania się alodialnego charakteru własności szlacheckiej, wsie zamieszkiwane dotąd w całości przez panków, przekształciły się w dobra drobnoszlacheckie (→ szlachta kaszubska). Natomiast pankowie, którzy posiadali nadziały ziemi we wsiach czynszowych, przeszli do warstwy lemanów.

Proces przekształcania się panków w drobną szlachtę znacznie opóźnił się na ziemi lęborsko-bytowskiej. W 1466 r. nie została ona włączona do Prus Królewskich, lecz oddana „w wierne ręce” książąt zachodniopomorskich (→ Gryfici), którzy od 1526 r. władali nią jako polskim lennem. Książęta odmawiali kaszubskim pankom, szczególnie na ziemi bytowskiej, praw szlacheckich i zmuszali ich do posług pańszczyźnianych. W zachowanych źródłach z drugiej poł. XVI w. i pocz. następnego stulecia określano ich pankami (Panen) lub „wolnymi” (Freien). Z kolei prawa do swych posiadłości otrzymywali na podstawie „listów lennych” (Lehn briefe), które wystawiała kancelaria książęca. O silnej identyfikacji tej warstwy społecznej ze swoją nazwą świadczyć mogą również odnotowane wówczas nazwiska panków z Trzebiatkowej k. Bytowa, o brzmieniu Półpanek (Polpanke). Diametralna zmiana w położeniu prawnym panków na tej ziemi nastąpiła po przejęciu jej przez Rzeczpospolitą w 1637 r. Jeszcze w inwentarzu starostwa bytowskiego z 1638 r. nazwano ich „Pankowie alias freiowie albo lemani” lub podobnie. Dopiero mocą konstytucji sejmowej z 20.08.1641 r. zrównano panków w prawach ze szlachtą polską.

Nabycie przez kaszubskich panków szlachectwa nie spowodowało jednak zniknięcia terminu pankowie. Odtąd określano nim najuboższych przedstawicieli tego stanu, przykładowo die Pahnken w 1755 r. w stosunku do szlachty lęborsko-bytowskiej na łamach periodycznej publikacji „Dähnerts Pommersche Bibliothek”. Termin ten spotykany był również w pruskiej kancelarii urzędniczej XIX i pocz. XX w. Dotrwał on do czasów współczesnych, lecz w odmiennym znaczeniu, co odnotował w swych słownikach ks. B. Sychta. W kaszubskim słowniku czytamy, iż słowem pónk określano „gospodarza, najczęściej pochodzenia szlacheckiego, zwłaszcza na południu Kaszub, posiadającego większe gospodarstwo i mieszkającego w dworku, zwykle w oddaleniu od reszty wsi”. Z kolei wg kociewskiego słownika panek było określeniem „gospodarza posiadającego większe gospodarstwo”. Współcześnie w języku polskim, panek jest ironicznym określeniem „mężczyzny, który ma zbyt wysokie mniemanie o sobie”.

Tomasz Rembalski

Bibliografia:

• Ihnatowicz I., Mączak A., Zientara B., Żarnowski J., Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, wyd. III poprawione, Warszawa 1996.
• Rembalski T., O drobnej szlachcie kaszubskiej w piśmiennictwie historycznym, w: Od Zjazdu w Łodzi do Zjazdu w Szczecinie. Bilans badań nad dziejami szlachty i ziemiaństwa na ziemiach polskich w XIX wieku, pod red. K. A. Makowskiego i K. Karolczaka, Warszawa 2017, s. 155–191.
• Rembalski T., Predykaty „nobilis”, „de” i „von” w pisowni kaszubskich nazwisk szlacheckich w kontekście historycznym, „Acta Cassubiana”, t. XX, 2018, s. 192–220.
• Wielopolski A., Z dziejów pogranicza człuchowsko-bytowskiego w połowie XVIII wieku, „Szczecin”, 1962, z. 5–6, s. 5–16.

Ikonografia:

1. Źródło: Inwentarze starostwa bytowskiego i lęborskiego z XVII i XVIII w., wyd. G. Labuda, Toruń 1959, s. 28
2. Źródło: Instytut Kaszubski