Pankowie 

« Powrót do listy haseł

Termin pankowie pojawił się w średniowieczu i funkcjonował co najmniej do przełomu XIX/XX w., lecz jego znaczenie na przestrzeni tych kilku stuleci ulegało pewnym modyfikacjom. Wyraz pankowie (kasz. pónkòwie lub pankòwie), a w liczbie pojedynczej panek (kasz. pónk) pochodzi od słowa pan, wiążącego się bezpośrednio z genezą stanu rycerskiego w Polsce. W XIII-wiecznych dokumentach wszystkich możnych (urzędników) i ich krewnych określało się łacińskim terminem comes, którego polskim odpowiednikiem był żupan (forma żeńska żupani). Termin ów wywodził się z języka Awarów i oznaczał urzędnika chana zbierającego daniny, w Polsce przeszedł początkowo na nazwę urzędnika grodowego – kasztelana, później również innych urzędników. Z czasem został skrócony do formy pan (forma żeńska pani) i zastąpił dawniejszego gospodzina. Upowszechnił się na tyle, że już w XIV w. nosił go każdy pasowany rycerz. W kolejnym stuleciu łaciński comes został zastąpiony tytułem dominus, którego niemieckim odpowiednikiem, znanym już z XIV-wiecznych pomorskich źródeł pisanych, był Herr. Polski pan do XIX w. utrzymał się jako tytuł wyższych warstw, głównie szlachty, a z czasem mieszczaństwa, by stać się powszechnym zwrotem grzecznościowym dopiero w XX w.

Il. 1. Opis wsi Studzienice k. Bytowa z 1637 r., którą zamieszkiwali pankowie

Ponieważ w średniowieczu stan rycerski nie był jednolity, przede wszystkim pod względem materialnym, ale i też niekiedy prawnym, uboższym i mniej uprzywilejowanym przedstawicielom tego stanu, drobnym rycerzom, tytuł pan nie przysługiwał. Przedstawicieli drobnego rycerstwa w Małopolsce, zanikłego w ciągu XV w., nazywano włodykami lub panoszami. Również w Wielkopolsce jeszcze w tym samym stuleciu znani byli rycerze-lennicy – manowie. O ile drobne rycerstwo zanikło w obu tych dzielnicach, o tyle na Mazowszu przetrwało, a nawet rozprzestrzeniło się poprzez osadnictwo na terenach przygranicznych, lecz nie posiadało ono swej osobnej nazwy. Drobni rycerze powszechnie występowali także w części Pomorza podległej państwu krzyżackiemu (→ Krzyżacy). W ramach prawa lennego byli oni zobowiązani do konnej służby wojskowej w lekkiej zbroi (Platendienst). W pomorskiej (→ Pomorze) części państwa zakonnego były 663 osady na prawie rycerskim, w tym 343 posiadało prawo polskie, pozostałe niemieckie. Spośród osad na prawie polskim ponad dwie trzecie stanowiła własność drobnych rycerzy, a tych najwięcej było na obecnych Kaszubach. Rycerzy-lenników określano mianem panków, aby odróżnić ich od rycerzy-panów. Najstarszy zachowany zapis o pankach pochodzi z dokumentu lokacyjnego dla Jeleńcza w komturstwie tucholskim z 1397 r., w którym stwierdzono, iż zasiedlali oni, tj. pankowie (Pane), wieś rządzącą się dotąd prawem polskim. Podobne określenia znajdujemy w księdze komturstwa gdańskiego z pocz. XV w., w której kilkakrotnie wspomniano o zobowiązaniach fiskalnych i wojskowych panków (Panen) z wójtostwa lęborskiego (→ Lębork) i okręgu sulmińskiego względem Zakonu. Należy podkreślić, iż w większości podobnych dokumentów, panków tytułowano jako „wiernych” (getruwe, getreue), w znaczeniu wiernych sług Zakonu. Określenie pankowie, w relacji do panów, miało jednakże znaczenie deprecjonujące, aczkolwiek nieobraźliwe. Takim z pewnością było Ochsen-Panen, którego użyto wedle R. Cramera w bliżej nieokreślonej księdze czynszowej z 1430 r. Oznaczało ono tyle co „pankowie od wołów”, co można tłumaczyć tym, iż uprawiali oni osobiście swe pola wołami.

Przyłączenie Prus Królewskich do Korony, po zakończeniu wojny trzynastoletniej w 1466 r., miało daleko idące skutki dla tutejszych panków. W pierwszej poł. XVI w., w ramach procesu kształtowania się alodialnego charakteru własności szlacheckiej, wsie zamieszkiwane dotąd w całości przez panków, przekształciły się w dobra drobnoszlacheckie (→ szlachta kaszubska). Natomiast pankowie, którzy posiadali nadziały ziemi we wsiach czynszowych, przeszli do warstwy lemanów.

Proces przekształcania się panków w drobną szlachtę znacznie opóźnił się na ziemi lęborsko-bytowskiej. W 1466 r. nie została ona włączona do Prus Królewskich, lecz oddana „w wierne ręce” książąt zachodniopomorskich (→ Gryfici), którzy od 1526 r. władali nią jako polskim lennem. Książęta odmawiali kaszubskim pankom, szczególnie na ziemi bytowskiej, praw szlacheckich i zmuszali ich do posług pańszczyźnianych. W zachowanych źródłach z drugiej poł. XVI w. i pocz. następnego stulecia określano ich pankami (Panen) lub „wolnymi” (Freien). Z kolei prawa do swych posiadłości otrzymywali na podstawie „listów lennych” (Lehn briefe), które wystawiała kancelaria książęca. O silnej identyfikacji tej warstwy społecznej ze swoją nazwą świadczyć mogą również odnotowane wówczas nazwiska panków z Trzebiatkowej k. Bytowa, o brzmieniu Półpanek (Polpanke). Diametralna zmiana w położeniu prawnym panków na tej ziemi nastąpiła po przejęciu jej przez Rzeczpospolitą w 1637 r. Jeszcze w inwentarzu starostwa bytowskiego z 1638 r. nazwano ich „Pankowie alias freiowie albo lemani” lub podobnie. Dopiero mocą konstytucji sejmowej z 20.08.1641 r. zrównano panków w prawach ze szlachtą polską.

Il. 2. Pierwsza strona artykułu „Critische Betrachtung der Polnisch-Pommerschen Pahnken in den Herrschaften Lauenburg und Bütow”, „Dähnerts Pommersche Bibliothek”, Bd. 4, 1755, s. 92

Nabycie przez kaszubskich panków szlachectwa nie spowodowało jednak zniknięcia terminu pankowie. Odtąd określano nim najuboższych przedstawicieli tego stanu, przykładowo die Pahnken w 1755 r. w stosunku do szlachty lęborsko-bytowskiej na łamach periodycznej publikacji „Dähnerts Pommersche Bibliothek”. Termin ten spotykany był również w pruskiej kancelarii urzędniczej XIX i pocz. XX w. Dotrwał on do czasów współczesnych, lecz w odmiennym znaczeniu, co odnotował w swych słownikach ks. B. Sychta. W kaszubskim słowniku czytamy, iż słowem pónk określano „gospodarza, najczęściej pochodzenia szlacheckiego, zwłaszcza na południu Kaszub, posiadającego większe gospodarstwo i mieszkającego w dworku, zwykle w oddaleniu od reszty wsi”. Z kolei wg kociewskiego słownika panek było określeniem „gospodarza posiadającego większe gospodarstwo”. Współcześnie w języku polskim, panek jest ironicznym określeniem „mężczyzny, który ma zbyt wysokie mniemanie o sobie”.

Tomasz Rembalski

Bibliografia:

  • Ihnatowicz I., Mączak A., Zientara B., Żarnowski J., Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, wyd. III poprawione, Warszawa 1996.
  • Rembalski T., O drobnej szlachcie kaszubskiej w piśmiennictwie historycznym, w: Od Zjazdu w Łodzi do Zjazdu w Szczecinie. Bilans badań nad dziejami szlachty i ziemiaństwa na ziemiach polskich w XIX wieku, pod red. K. A. Makowskiego i K. Karolczaka, Warszawa 2017, s. 155–191.
  • Rembalski T., Predykaty „nobilis”, „de” i „von” w pisowni kaszubskich nazwisk szlacheckich w kontekście historycznym, „Acta Cassubiana”, t. XX, 2018, s. 192–220.
  • Wielopolski A., Z dziejów pogranicza człuchowsko-bytowskiego w połowie XVIII wieku, „Szczecin”, 1962, z. 5–6, s. 5–16.

Ikonografia:

  1. Źródło: Inwentarze starostwa bytowskiego i lęborskiego z XVII i XVIII w., wyd. G. Labuda, Toruń 1959, s. 28
  2. Źródło: Instytut Kaszubski

« Powrót do listy haseł