Ôbram Tóna

Pòstacjô T. Ôbrama (ùr. 19.12.1869 Zdrada, pùcczi pòw. – ùm. 23.06.1923 Gdiniô), zwónégò przez lëdzy, jaczi żëlë w jegò czasach, „kaszëbsczim królã”, „pòlsczim królã w macejówce” abò „apòsztołã Kaszëbów”, je òpisónô we wielnëch pùblikacjach, czãsto na zmitologizowóny ôrt, i wszelejak ùwiecznionô.

Nôzwëskò Ôbram, dosc czãsto pòtikóné na nordowëch Kaszëbach, nawlékô do miona prastarka Izraelitów (→ Żëdzë) i je wpisóné w mit ò Kaszëbach jakno Swiãti Zemi. T. Ôbram pòchòdzył z biédny familie. Jegò òjc Jón béł chałëpnikã, słëchającym do kategórii chłopsczégò lëdztwa żëjącégò z najemny robòtë, czãsto zmieniwającégò môl robòtë i mieszkaniô. Matka Tónë, Frãcëszka z d. Czapp, ùrodzëła sã w Tëpadłach, w parafii Strzelno, skądka pòchòdzëła ji familiô. Ji starszima bëlë J. Czapp, miéwca w Tëpadłach i Mariana z d. Lachs. Frãcëszka bëła drëgą białką J. Ôbrama, chtëren ze swòją pierszą białką Kristiną (ùm. 1868) miôł dwùch sënów, Jana i Frãcëszka – przërodnëch bracynów Tónë. Wnet trzë miesące pò smiercë pierszi białczi (17.02.1869), 38-latny Jón òżenił sã w mechòwsczim kòscele z 33-latną F. Czapp, brutką z Lesniewa. 19 gòdnika tegò rokù w sedlëszczu Zdrada ùrodzył sã jima T. Ôbram, a w 1871 r. téż w Zdradze jegò nômłodszi bracyna Jakùb. W pòstãpnym rokù na familiã przëszło dëbeltné nieszczescé, 8 strëmiannika w Zdradze ùmarł J. Ôbram, a trzë niedzele pózni ùmarł półroczny Jakùb. Frãcëszka òstała sama z dwùma małolatnyma sënama chłopa z pierszi żeńbë i môłim Tóną – jich pòspólnym sënã. Mającë 36 lat i môłé mòżlëwòtë samòstójnégò wëchòwaniô dzecy, w 1873 r. w Mechòwi gdowa òżeniła sã z wiele młodszim, 23-latnym parobkã z Lesniewa, M. Kòhnką. Z jich związkù ùrodzëła sã w 1879 r. w Lesniewie wierã blós jedna córka A.M. Kòhnka. Młodi Tóna żił tej w familie, w jaczi chòwałë sã dzecë z trzech żeńbów. We wszëtczich donëchczasnëch biografiach Ôbrama bëło pòdczorchniãté, że òjca stracył, czej miôł 16 lat. Stądka mùsz je przëjimnąc, że jegò wëchòwanim zajimała sã matka, chtërna ùmarła w Lesniewie w 1904 r., a téż òjczëm, jaczi jã przeżił.

Młodi Ôbram skùńcził leno jednoklasową prëską lëdową szkòłã, a swòje wësztôłcenié dofùlowôł, czëtającë ksążczi i gazétë. Jegò głãbòką nôrodną swiądã zbùdowałë òkrãżé, nôstrój rodnégò dodomù i mòcny cësk katolëcczégò Kòscoła. Czej Ôbram miôł 16 lat, wierã wëcygnął z chëczi i szedł robic na se. Pòcwierdzenim są słowa napisóné w 1913 r. w „Gazecie Gdańskiej”: „Jô wnet òd kòlibczi wanożił jem pò kaszëbsczich wsach”. Dlôte „Młodi, a ju znający żëcé, mòże nawetka za pòwôżny w dërżéniowëch òbgôdkach…”, jak napisôł Bòlduan, chùtkò nalôzł białkã. Ni mającë jesz 20 lat, robòtnik z Prësniewa (sedlëszcza krótkò Òrla) T. Ôbram, 27.11.1889 r. przed ùrzãdnikã cywilnégò stanu w Domôtowie òżenił sã ze starszą ò 9 lat robòtnicą Matildą Paszkówną, chtërna pòchòdzëła z ti sami wsë. Kòscelny zdënk béł mést w Gòrze, ale w òliwsczim archiwùm nie ùchòwałë sã pasowné metrikalné knédżi. Matilda ùrodzëła sã 8.05.1860 r. w Òrlu, w familie dniówkòwégò robòtnika A. Paszczi i Albertinë z d. Loeser. Nôzwëskò òjca, ale i sami Matildë piselë tej-sej von Paschke abò v. Paschki, ale colemało Paschke, bò rodzëzna pòchòdzëła ze schłopiałi drobny kaszëbsczi szlachtë.

Mni jak trzë miesące pò zdënkù, 16.02.1890 r. w Òrlu, ùrodzëła sã pierszô córka Tónë i Matildë, Juliana Teréza. Pòsobné dzeckò, Jón Léón, ùrodzył sã pò piãc latach, 22.02.1895 r. téż w Òrlu. Drëdżi syn, Léón Józef przëszedł na swiat 7.08.1897 r. w Grãzowie, w tamtoczasny parafii Òliwa. Dzysdnia ta môlëzna je dzélã Sopòtu. Nômłodszô córka, Małgòrzata Marta téż ùrodzëła sã w òbrëmim dzysdniowégò Sopòtu, w Swiemirowie 16.06.1900 r. W swòjim żëcopisu Ôbram wspòminôł, że wëchòwôł piãc sztëk dzecy, ale pòd jegò nôzwëskã na gwës ùrodzëło sã czwioro. Piątim dzeckã bëła nieslëbnô córka Matildë, M.R. Paszczi, chtërna ùrodziła sã 31.05.1886 r. w Prësniewie. Dzeckò to zdżinãło przëgniotłé przez drzewò w lese w Grãzowie, w jaczim robił Ôbram, 12.12.1898 r. We wszëtczich zapisënkach cywilnégò stanu T. Ôbram je zwóny robòtnikã, ale to prawie w Sopòce na krótczi, jak sã pózni òkôzało, czas jegò materialnô stojizna baro sã zlepszëła. W teksce Pniewsczégò je taczi dzélëk, jaczi to pòcwierdzywô:

„Zamieszkôł nôprzód na przedmiescym Smirowa [tak pò prôwdze Swiemirowa – T.R.] pòd nr. 20, pózni, òd 8 łżëkwiata 1903 r., kòl sz. Reiselfeldweg [?] nr 2. W Sopòce robił w spedicjowi pòdjimiznie Lüdtczi. Dzãka rakòwaniémù i òbszczãdnémù żëcémù pòzebrôł so kąsk dëtka, kùpił môłi plac i wëbùdowôł na nim jednoszosowi bùdinôszk kòl sz. Elżbiétë [dzysdnia Karlikòwsczi], nr 16. Mieszkôł tam òd 1 łżëkwiata 1908 r. Wnet stôł sã niezanôleżny. Kùpił cziskùlã i wzął sã za kùczrowanié, na jaczim dorobił sã chùtkò dwùch parów kòni.”

Wëdónô kąsk pózni, jak òpisywóné wëdarzenia, adresowô ksãga Sopòtu (Adreßbuch Ostseebad Zoppot…) z 1917/18 r. westrzód mieszkańców miasta pòdôwô niejaczégò W. Lüdecke, banowégò speditora, chtëren mieszkôł kòl Schulstrasse (dzysdnia sz. Kòscëszczi) 12, chtëren béł mòże nym wespółrobòtnikã Ôbrama. W papiorach sopòcczégò notariusza Ò. Nawrocczégò ùdało sã nalezc trzë notarialné aktë z lat 1905–1906, z jaczich wëchôdô, że T. Ôbram kùpił gruńt w Sopòce, jaczi miôł kòl 2 mòrgów i wôrtnotã 20 tës. marków, òd sopòcczégò adwòkata i notariusza dr. R. Wannowa. Pózni pòdpisôł parłãczoné dogôdënczi midzë wspòmniónym Wannowã i hańdlarzã drzewa G. Bahrã z Sopòtu. Z dokùmentów tëch wërazno je widzec, że całé swòje warkòwé dobëce Ôbram miôł òpiarté na ekònomiczny wespółrobòce z Niemcama. Wedle taczich dokazów scwierdzenia donëchczasnëch biografów, że Ôbram swòje spòlëznowò-pòliticzné dzejanié zaczął ju w latach wczasny młodoscë, òstôwô blós mitã. Nen G. Bahr to mést ten sóm człowiek, chtërnégò dotądka w żëcopisach Ôbrama òpisywelë jakno „Bahra z Rédë” i mielë gò za przëczińcã plejtë „kaszëbsczégò króla”. Dopiérze stracënk majątkù przez Ôbrama dôł zôczątk jegò propòlsczémù dzejaniu i niechãcë, żelë nié niezgarze, wedle Niemców. Bãdącë bez majątkù Ôbram w 1909 r. razã z familią zamieszkôł w Òliwie i robił za kòmiwòjażera w pòdjimiznie Singer & Neidlinger, jakô wëstwôrzała maszinë do szëcô i kòła. Ta robòta pòmògła mù w nawiedzanim wszelejaczich nórtów Kaszëb, dzãka czemù mógł kòlpòrtowac „Gazetę Gdańską” i pòlsczé ksążczi. Òkróm te przemôwiôł na zéńdzeniach, czãsto spóntanicznëch, a téż brôł ùdzél w ùsôdzanim lëdowëch towarzëstwów, m.jin. w Pùckù, Rédze, Czelnie, Wejrowie, Chwaszczënie, Gdini i Chiloni. Za to wszëtkò prësczé wëszëznë wiele razy miałë gò zamkłé w prize abò dôwałë mù dëtkòwą sztrôfã.

Jegò dzejanié przerwało wëbùchniãcé I swiatowi wòjnë. W 1916 r. òstôł wzãti do niemiecczi armii. Biôtkòwôł w artilerii na zôpadnym fronce, dze òstôł cãżkò reniony. Dodóm wrócył na zôczątkù 1918 r. i òstôł dwiérznikã w gduńsczim Bankù Zrzeszë Zôróbkòwëch Wëcmaniznów. Czej w gòdnikù tegò rokù w Pòznaniu pòwstała Przédnô Lëdowô Radzëzna, òstôł nôleżnikã Pòdkòmisariatu Lëdowi Radzëznë we Gduńskù, bãdący òrganã timczasowëch pòlsczich wëszëznów na Pòmòrzim. Ôbram wedle swòji ùdbë ùsadzył w Òliwie Lëdową Radzëznã, brôł téż ùdzél we wielnëch zéńdzeniach, na jaczich lëdze żądelë sparłãczeniô Pòmòrzô z Gduńskã z Pòlską.

Òb zymk 1919 r. dzél nôrodnëch dzejôrzów ze Zôpadnëch Prës zabédowôł wësłanié do Pariża delegacji przedstôwców pòlsczégò lëdztwa. Przédnym zastawnikã ti sprawë béł P. Òssowsczi z Chełmna. Na zôczątkù béł planowóny ùdzél w ti delegacji dr. A. Majkòwsczégò, chtëren bëlno znôł francësczi jãzëk. Procëm temù béł równak S. Łaszewsczi, prawnik i biôtkôrz ò samòstójnotã, pózniészi pòmòrsczi wòjewòda. W delegacji bëlë tej kùńc kùńców dr M. Marchlewsczi z Gduńska, chtëren zastąpił Majkòwsczégò i „domòkrążca z Òliwë” T. Ôbram a téż „rzemiãsnik z Kòscérznë” T. Rogala. Dwaji òstatny przez „zeloną” grańcã dostelë sã do Warszawë, dze dostelë brëkòwné przejazdowé i identifikacjowé papiorë, a pózni przez Kraków, Widen i Bazylejã 18.04.1919 r. dojachelë do Pariża. Na môlu òstelë przëjimniãti przez J. Paderewsczégò, E. Piltza – delegata Nôrodnégò Pòlsczégò Kòmitetu kòl francësczégò rządu i nôleżników pòwòłóny przez mirny kòngres Kòmisji do Pòlsczich Sprôw. Kaszëbsczi delegatowie nawiedzëlë téż rozmajité ambasadë i redakcje nôwikszich dniowników, dze przedstôwielë historiczné dokazë na pòlskòsc Gduńska i Pòmòrzô. Za argùment mielë roczniczi „Gryfa”, rezolucje lëdowëch radzëznów wszelejaczich môlëznów Pòmòrzô za przëłączenim do Pòlsczi, wëdôwczi we francësczim jãzëkù ò pòlsczim Pòmòrzu i statisticzné pòdôwczi, jaczé ùdokazniwałë pòlskòsc Pòmòrzô, w tim rodzącé dzysô wątplëwòtë jakno dokôz adresowé knédżi Gduńska, w jaczim wikszoscą bëlë Niemcë.

Pariskô réza baro chùtkò stała sã legendą, w czim pòmôgôł sóm Ôbram, chtëren ùfarwnił jã w swòjich òpòwiescach. Do dzysô przëbôcziwô sã jednã z nich, w jaczi je gôdka ò tim, że Ôbram stojącë przed nôwôżniészima pòlitikama na swiece trzasnął we Wersalu w stół i rzekł: „Pòmòrza nóm żóden kùsy Pùrtk zabrac ni mòże”.

Na Pòmòrzé Ôbram wrócył razã z wòjskã gen Hallera. W gromicznikù 1920 r. brôł ùdzél w ùroczëznach Zdënkù Pòlsczi z Mòrzã. Òliwa stała sã partã Wòlnégò Miasta Gduńska, tej w zélnikù przecygnął do wsë Gdiniô, dze pachtowôł dzél bùdinkù òd familie Skwierczów (zdrzë tpzw. Dodómk Ôbrama kòl sz. Stôrowiesczi 30). Drãgò mù bëło nalezc robòtã w Gdini, tej rëgnął do Pùcka, dze robił w zakładze swòjégò dôwnégò znajemnégò Adolpha za czerownika wãdzarnie. Białka Ôbrama razã z córką hańdlowałë rëbama w Gdini. Ôbram wcyg rëszno brôł ùdzél w spòlëznowim żëcym. Jistno jak przed wòjną prowadzył pielgrzimczi z Òliwë do Wejrowa i òrganizowôł wanodżi pò Pòlsce. Jakno radny gminë miôł starã ò bùdowã pòrtu i przesztôłcenié Gdini w miasto. W maju 1923 r. òd prezydenta S. Wòjcechòwsczégò dostôł Kawalersczi Krziż Òrderu Òdrodë Pòlsczi.

Jegò dzejanié przerwała cãżkô chòrosc – rek żôłądka. Chòc béł pòd dozérã nôlepszich doktorów, ùmarł w Gdini 23.06.1923 r. mającë 54 lata. Jegò pògrzéb na Òksëwsczim Smãtôrzu w dniu 27 czerwińca stôł sã wiôlgą patrioticzną manifestacją. Òksëwsczi probòszcz ks. F. Łowicczi w metrikalny knédze na marginesu aktu skònu „robòtnika z Gdini Antoniusa Abrahama” zanotowôł: „Znóny w całi Pòlsce kaszëbsczi dzejôrz, chtëren béł téż w del[egacji] Kasz[ëbów] w Pariżu. Kawal[ér] Òrd[eru] Pol[onia] Rest[ituta]”.

Pò T. Ôbramie òstało niewiele pamiątków i dokùmentów, z jaczich przed wòjną kòrzistôł blós jegò pierszi biograf W. Pniewsczi. Òb wiele lat pò II swiatowi wòjnie dwie pamiątczi pò Ôbramie w swòjich kaszëbsczich zbiorach trzimôł ks. H. Jastak z Gdini. Jedną z nich bëła maszina do szëcô „Singer”, jaką kùpilë starszi Jastaka òd Ôbrama, drëgą zachtny wiôlgòscë róg-tobaczéra. Òbëdwie zachë pòd kùńc XX w. trafiły do zbiorów Mùzeùm Miasta Gdini. Z rogã je zrzeszonô jedna legenda. Pòd kùńc żëcégò Ôbram przekôzôł tobaczérã W. Rolbiecczémù z Wejrowa, żebë ten dôł gò jaczémù pòczestnémù dëchòwnémù. Rolbiecczi długò ni mógł wëbrac, kòmù jã przekazac, jaż kùńc kùńców w 1946 r. darowôł gò „z pasownym ùwôżanim” ks. H. Jastakowi. Razã z tobaczérą przekôzôł téż „tekst-zaklãcé”, jaczé miałobë towarzëc rituałowi zażiwaniô tobaczi, a jaczé kòżdi rôz miôł gadac Ôbram: „Jeżlë jes Pòlôch i wierzisz w Bòga, zażij tobaczi z tegò roga. Żelë nie wierzisz w Bòga, nie tikôj tegò roga, bò cë òdpadnie rãka abò noga”.

Ôbram je ùpamiãtniony pòzwama szasëjów we Gduńskù, Sopòce i Gdini a téż wnet we wszëtczich zaòstałëch gardach i wiele wsach na Kaszëbach, òsoblëwie na Nordze. Jego miono mają dwie spòdleczné szkòłë, nr 6 w Gdini-Òblëżim i w Pôłczënie w gm. Pùck. Nôstarszą ùchòwóną tôflą na jegò wdôr je ta zawieszonô w 1936 r. na Dodomkù Ôbrama w Gdini (sz. Stôrowieskô 30). Kòl Dodomkù w 1974 r. stanął kamiany òbelisk z tôflą z leżnoscë 105. roczëznë ùrodzeniô Ôbrama. A w 2001 r. na Kaszëbsczim Placu w Gdini òstôł pòstawiony mònùmentalny pòmnik aùtorstwa S. Szwechòwicza. Pòmnik całi pòstacje Ôbrama òd 1987 r. je téż w Pùckù kòl sz. 1 Maja, a pòpiersé we Wiôldżi Wsë kòl Aleji Gwiôzdów Spòrtu. W jegò rodny Zdradze w 2003 r. pòstawilë pòmnik z zégrã i kùrantã. Kąsk apartnym, ùfùndowónym w 2014 r. ùpamiãtnienim Ôbrama je tpzw. pòstacjô Kaszëbsczégò Swiãtowida w CEPR, jakô przedstôwiô sztërë pòstacje: bpa K. Dominika, J. Wëbicczégò, T. Ôbrama i „zwëkłégò rëbôka”.

W 1985 r. szlachòta Ôbrama trafiła na medal wëbiti przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié z leżnoscë 65. roczëznë Zdënkù Pòlsczi z Mòrzã. Òd 1994 r. gdińsczi part KPZ w kòżdą roczëznã smiercë dzejôrza – 23 czerwińca dôwô medal za pùbliczné dzejanié dlô Kaszëb – „Strzébrzną Tobaczérã Ôbrama”.

Tomôsz Rembalsczi