W kaszëbsczich lasach, na pùstkòwiach, dalek òd lëdzczich domôctwów, jidze nalezc krëjamné krãdżi kamieniów (np. Òdrë, Wãsorë, Lesno, Piôszno). Tej-sej są òne wiôldżé i bùdzą pòdzyw rëmnym ùsadzenim, to je czilenôsce abò cziledzesąt òksëpama twòrzącyma kòncentriczné sztôłtë. Czasã są skrómniészé, znikwioné przez dzejanié czasu abò lëdzy, drãdżé do rozpòznaniô midzë trôwama i drzewama.
Z historicznégò pòzdrzatkù, kamiané krãdżi na Kaszëbach i na Pòmòrzim to kùlturowô zaòstałosc pò germańsczim lëdze Gòtów, co mieszkôł na Pòmòrzim w I-V w. n.e. Z òbgôdków znajarzów wëchôdô, że spòdlową fùnkcją nëch krãgów bëło nacéchòwanié rëmù cerpiska, równak kamienie miałë téż pòdczorchniãté cónã sacrum, kùltowi i symbòliczny môl. Do tëch znaczënków sygają w swòjich dzejaniach do dzysdnia rodnowiércë i przedchrzescëjańsczé grëpë.
Semantika kamianëch krãgów òstała wësłowionô w dwùch kòntekstach kaszëbsczi kùlturë: lëdowi tradicje i lëteracczi tradicje. Żelë jidze ò pierszi z tëch żochów, mòżemë nalezc òpòwiescë ò nich w zbiorach rëchtowónëch przez niemiecczich (O. Knoop, F. Lorentz), a téż kaszëbsczich fòlkloristów (B. Sëchta), w jaczich pòjôwiają sã òkòma pòdôwków ò diôbelsczich kamieniach i òksëpach. Grëpë kamieniów są wnenczas interpretowóné jakno pòstacje lëdzy, co dostelë sztrôfã za swòje charakterologiczné przesprawë, abò jakno zestëdłi ùczãstnicë wiesołów. W drëdżim żochù (artisticznëch tekstów) kamiané krãdżi pòjôwiają sã czãscy i są przedstôwióné tak w kaszëbskòjãzëkòwi, jak i w kaszëbskò-pòmòrsczi (pòlskòjãzëkòwi) lëteraturze.
Kamiané krãdżi w beletristicznëch tekstach mają baro czekawą realizacjã, pòdskôcającą pòsobnëch ùtwórców, w mòtiwie stolëmòwëch òksëpów, jaczé òpisywôł w romanie Żëcé i przigòdë Remùsa A. Majkòwsczi. Stolëmë to pòzwa, jakô sã parłãczi z legendarnym lëdã wiôlgòszów, chtëren wedle legendów i òpòwiedniów czedës mieszkôł na Kaszëbach. Wiôldżé kamienie z krãgów swòjim paradnym wëzdrzatkã òstałë sparłãczoné przez narratora dokazu z òbróńcama pòmòrsczi zemi. Na taczi ôrt Majkòwsczi zrzesził elemeńtë pradôwny gòcczi kùlturë z rodnym pòzdrzatkã, dodôwającë nowé znaczënczi, sparłãczoné z mòcą i wëbëtnoscą samëch Kaszëbów. Do te w pòwiescë dzejania przédnégò heroje są pòzwóné mionã stolëmòwégò trëdu, bò jegò droga żëcégò to przëmiar nié le òdwôdżi i kònsekwencje, ale téż wiekòwi biôtczi ò dobro i egzystencjalné zjiscenié. Remùs jakò chłop, chtëren żëje w XIX wiekù, òdkriwô, że zjiscywô zadania realizowóné ju wiele rëchli, chòcle przez zaklãtëch w kamienie ricerzów z Mirochòwsczégò Lasa, jaczi dbelë ò pòrządk i sprawiedlëwòtã na Kaszëbach òb czas strzédnëch wieków. Majkòwsczi wëzwëskôł tã mëslã téż w pòlskòjãzëkòwim romanie Pomorzanie (pòwstôł òn w 30. latach, wëd. 1973). Òkróm aùtora Remùsa kamiané krãdżi przedstôwielë w swòji proze chòcle F. Sãdzëcczi, A. Necel i J. Cenôwa. Ten slédny w pòlskòjãzëkòwëch zapisënkach kaszëbsczich legendów i òpòwiedniów (np. dokôz Tańczące kamienie) przëbôcził pòwiôstkã ò prehistoricznym Pòmòrzim i czasach rządów stolëmów, chtërnëch materialną zaòstałoscą są kamiané krãdżi w lese w Wòjtalu nad Wierzëcą. W teksce Cenôwë lud stolëmów nie je równak pòkôzóny blós pòzytiwno, bò za jich bùchã i staniãcé procëm bòsczim prawóm òstelë zamieniony w kamiané pòstacje.
Jesz jinszi znaczënk kamianégò krãgù je pòkôzóny w binowim ùsôdzkù dlô młodégò òbzérnika aùtorstwa L. Bądkòwsczégò pt. Zaklęta królewianka / Zaklãtô królewiónka, w jaczi mòc nôtërë i przódków je zataconô prawie w kamieniu. Wedle lëterata nôwikszi kam z zaòstałosców magicznëch krãgów je ôrtã wachtarza chroniącégò zemiã Kaszëbów przed niedrëchama. Do te przëbôcziwô môlowim mieszkańcóm ò pòczestny ùszłoce prastarków. Taczi kam nie je leno zëmnym pòmnikã ùszłotë, to téż cos magicznégò, co rozmieje wëlékarzëc lëdzy, chtërny ò to proszą. Ti, co mdą dowiérny kamieniowi, stôwają sã nieùdżibłi i wëbëtny, bãdącë gwës, że jich decyzje mają òpiarcé w bëlnoce i pòrządkù, co je wnet kòsmiczny.
Kamiané krãdżi mają téż swój òpisënk w kaszëbskòjãzëkòwi lirice. Krëjamné òksëpë czile razy pòjawiłë sã w pòezje S. Pestczi (piszącégò jakno Jan Zbrzyca), mającë symbòliczny znaczënk, swiôdczącë sobą ò jistnienim jaczis baro dôwnëch, archetipicznëch wierzeniów. Krãdżi mògą téż miec znaczënk barżi kònkretny i dôwającë sã historiczno pòcwierdzëc. Przëmiarã mòże tu bëc lirik J. Zbrzëcë Czasë stolëmów. Z jedny stronë kamienie stałë sã merkã herojiczny, strzédnowiekòwi historie Kaszëb, z pòstacjama kamiano-stolëmòwëch wschòdnopòmòrsczich ksążãt (Swiãtopôłk II), a z drëdżi są ju leno zabëtima òksëpama, jaczich wôrtnotë nie widzą dzysdniowi mieszkańcë Kaszëb.
Téż w kaszëbskò-pòmòrsczi pòezje mómë mòtiw kamianégò krãgù, chtëren jistnieje jakò krëjamnota kòlmòrsczich krôjmalënków. Pisôł ò tim czile razy F. Fenikòwsczi, chtëren przëwòłiwôł nié tëli negatiwné, a pòzytiwné sparłãczenia z òbrazã kòła skamniałëch pòstacjów, westrzód jaczich je téż i dzysdniowi lëteracczi subiekt, tańcëjącë wespół z fantasticznyma pòstacjama redosny tuńc żëcégò.
Daniél Kalinowsczi
Bibliografiô:
- Bądkowski L., Zaklãtô królewiónka, [w:] tegò, Dramaty, tłóm. H. Makurat, Kartuzë 2009
- Breske A. i Z., Ellwart J., Kamienne kręgi Gotów, Gdiniô 2006
- Ceynowa J., Dobro zwycięża. Legendy z Kaszub i Pomorza, Gduńsk 1985
- Janke S., Klechdy kaszubskie, Gdiniô 1996
- Knoop O., Legendy pomorskie, przeł. D. Kaczor, I. Kowalska, Gdiniô 2009
- Majkowski A., Żëcé i przigòdë Remusa, Gduńsk 2010
- Pomorze i morze w poezji, òbr. B. Arsoba, J. Borzyszkowski, Gduńsk-Szczecëno 1998
- Samp J., Droga na sabat, Gduńsk 1981
- Zbrzyca J., Twórczość liryczna, Gduńsk 2020
