Kamienne kręgi

« Powrót do listy haseł

W kaszubskich lasach, na pustkowiach, z dala od ludzkich domostw napotkać można tajemnicze kręgi kamieni (np. Odry, Węsiory, Leśno, Piaszno). Czasami są one pokaźnych rozmiarów, imponując swoim przestrzennym założeniem, tzn. kilkunastoma czy kilkudziesięcioma głazami ułożonych w koncentryczne figury. Czasami są skromniejsze, zniszczone przez działanie czasu lub ludzi, ledwo rozpoznawalne wśród traw i drzew.

Historycznie rzecz biorąc, kamienne kręgi na Kaszubach i na Pomorzu to kulturowa pozostałość po germańskim ludzie Gotów, zamieszkujących przejściowo Pomorze w I-V w. n.e. Z dyskusji znawców tematu wynika, że podstawową funkcją owych kręgów było zaznaczenie przestrzeni cmentarzyska, jednakże kamienie określały również sferę sacrum, miejsce kultowe i symboliczne. Do tych znaczeń sięga się i dzisiaj w różnych działaniach grup rodzimowierczych czy przedchrześcijańskich.

Semantyka kamiennych kręgów wyrażona została w dwóch kontekstach kultury kaszubskiej: tradycji ludowej oraz tradycji literackiej. Co do pierwszego nurtu odnaleźć można opowieści o nich w zbiorach przygotowanych przez niemieckich (O. Knoop, F. Lorentz), a także kaszubskich folklorystów (B. Sychta), w których występują obok podań o diabelskich kamieniach i głazach. Grupy kamieni są wówczas interpretowane jako postacie ludzi ukarane za swoje charakterologiczne przewinienia lub jako zastygli uczestnicy wesela. W drugim nurcie (tekstów artystycznych) kamienne kręgi mają bogatszą reprezentację i są przedstawiane zarówno w literaturze kaszubskojęzycznej, jak i w kaszubsko-pomorskiej (polskojęzycznej).

Kamienne kręgi w ujęciach beletrystycznych uzyskały swą bardzo ciekawą realizację, inspirującą kolejnych twórców, w motywie stolemowych głazów, które opisywał w powieści Żëcé i przigòdë Remusa A. Majkowski. Stolemy to nazwa, która wiąże się z legendarnym ludem olbrzymów, który wedle legend i podań niegdyś zamieszkiwał Kaszuby. Wielkie kamienie z kręgów swoim majestatycznym wyglądem skojarzone zostały przez narratora utworu z obrońcami pomorskiej ziemi. W ten sposób Majkowski połączył elementy pradawnej kultury gockiej z wizją rodzimej natury, nadając jej nowych znaczeń, związanych z siłą i wytrwałością samych Kaszubów. Ponadto w powieści działania głównego bohatera określone są mianem stolemowego wysiłku, gdyż jego droga życia to przykład nie tylko odwagi i konsekwencji, ale również odwiecznej walki o dobro i egzystencjalne spełnienie. Remus jako mężczyzna żyjący w XIX wieku odkrywa, że wypełnia zadania realizowane już dużo wcześniej, choćby przez zaklętych w kamienie rycerzy z Mirachowskiego Lasu, którzy dbali o porządek i sprawiedliwość na Kaszubach w czasach średniowiecza. Majkowski wykorzystał ten motyw także w polskojęzycznej powieści Pomorzanie (powstałym w latach 30., wyd. 1973). Oprócz autora Remusa kamienne kręgi przedstawiali w swojej prozie choćby F. Sędzicki, A. Necel czy J. Ceynowa. Ten ostatni w polskojęzycznych zapisach kaszubskich legend i podań (np. utwór Tańczące kamienie) przywoływał opowiastkę o prehistorycznym Pomorzu i czasach panowania stolemów, których materialną pozostałością są kamienne kręgi w lesie w Wojtalu nad Wierzycą. W ujęciu Ceynowy lud stolemów nie jest jednak przedstawiony jednoznacznie pozytywnie, gdyż za ich pychę i sprzeciwienie się prawom boskim zostali zamienieni w kamienne postacie.

Jeszcze inne znaczenie kamiennego kręgu ukazane zostało w sztuce dla młodego widza autorstwa L. Bądkowskiego pt. Zaklęta królewianka / Zaklãtô królewiónka, w której moc natury i przodków jest ukryta właśnie w kamieniu. W ujęciu literata największy kamień z pozostałości magicznych kręgów jest rodzajem strażnika ochraniającego ziemię Kaszubów przed wrogami. Ponadto przypomina miejscowym mieszkańcom o chlubnej przeszłości przodków. Tego typu kamień nie jest jedynie zimnym pomnikiem przeszłości, to także przedmiot magiczny, który potrafi uzdrowić zwracających się do niego ludzi. Osoby, które zaufają kamieniowi, stają się niewzruszone i wytrwałe, mając przekonanie, że ich decyzje oparte są na prawości i porządku wręcz kosmicznym.

Kamienne kręgi uzyskały swój opis także w liryce kaszubskojęzycznej. Tajemnicze głazy kilkakrotnie pojawiły się w poezji S. Pestki (używającego pseudonimu Jan Zbrzyca), mając znaczenie symboliczne, świadcząc sobą o istnieniu jakichś zamierzchłych, archetypicznych wierzeń. Kręgi mogą również mieć znaczenie bardziej dookreślone i historycznie potwierdzalne. Za przykład można tutaj podać liryk J. Zbrzycy Czasë stolëmów. Z jednej strony kamienie stały się oznakami heroicznej, średniowiecznej historii Kaszub, z postaciami kamienno-stolemowych książąt wschodniopomorskich (Świętopełk II), z drugiej zaś są już tylko zapomnianymi przedmiotami, których wartości nie dostrzegają nowocześni mieszkańcy Kaszub.

Również i wśród poezji kaszubsko-pomorskiej występuje motyw kamiennego kręgu, który istnieje niczym tajemnica nadmorskich krajobrazów. Pisał o tym kilkakrotnie F. Fenikowski, przywołując nie tyle negatywne, co pozytywne konotacje obrazu koła skamieniałych postaci, wśród których odnajduje się także i współczesny podmiot literacki, tańcząc wraz z fantastycznymi postaciami radosny taniec życia.

Daniel Kalinowski

Bibliografia:

  • Bądkowski L., Zaklãtô królewiónka. W: tegoż, Dramaty, tłum. H. Makurat, Kartuzy 2009
  • Breske A. i Z., Ellwart J., Kamienne kręgi Gotów, Gdynia 2006
  • Ceynowa J., Dobro zwycięża. Legendy z Kaszub i Pomorza, Gdańsk 1985
  • Janke S., Klechdy kaszubskie, Gdynia 1996
  • Knoop O., Legendy pomorskie, przeł. D. Kaczor, I. Kowalska, Gdynia 2009
  • Majkowski A., Żëcé i przigòdë Remusa, Gdańsk 2010
  • Pomorze i morze w poezji, oprac. B. Arsoba, J. Borzyszkowski, Gdańsk-Szczecin 1998
  • Samp J., Droga na sabat, Gdańsk 1981
  • Zbrzyca J., Twórczość liryczna, Gdańsk 2020

« Powrót do listy haseł