Gąsawa

Gąsawa jest to miejscowość związana z tzw. zbrodnią gąsawską, oznaczająca polskie oraz kaszubsko-pomorskie miejsce pamięci, wiec piastowskich książąt, biskupów oraz możnych w Gąsawie w pn.-wsch. Wielkopolsce w listopadzie 1227 r., zakończony napadem i zamordowaniem księcia-seniora krakowskiego Leszka Białego, uważanego za ostatniego Piasta wykonującego realną władzę senioralną. Z tego powodu w polskiej narodowej narracji historycznej zjazd w Gąsawie jest uważany za początek najgłębszego kryzysu rozbicia dzielnicowego średniowiecznej Polski. Jednocześnie osłabienie władzy umożliwiło emancypację i rozwój księstwa gdańskiego, które uzyskało niezależność od książąt polskich Gdański książę Świętopełk II, dotychczas najprawdopodobniej zarządca Pomorza, usamodzielnił się ostatecznie, czego wyrazem była zmiana używanego tytułu (dux zamiast princeps). W regionalnej pomorskiej i nowoczesnej kaszubskiej tradycji historycznej oznaczało to początek najświetniejszego okresu w historii regionu: księstwo pomorsko-gdańskie uważano bowiem za średniowieczną formę własnej państwowości kaszubskiej, a książąt pomorskich — za władców kaszubskich.

Zjazd w Gąsawie zorganizowano w celu zakończenia konfliktów między Piastami, zwłaszcza wielkopolskim księciem Władysławem Odonicem a kujawskim księciem Władysławem Laskonogim; w konflikty te zaangażowany był również Świętopełk Gdański. Napad zorganizowano w porannych godzinach 23 listopada 1227 r., gdy książęta przebywali w łaźni. Leszek II został zabity podczas ucieczki w pobliżu wsi Marcinkowice, zaś wrocławski książę Henryk I Brodaty ciężko raniony. Winą za najazd najczęściej obarcza się Świętopełka II oraz jego sojusznika Władysława Odonica (Władysław Laskonogi był natomiast sojusznikiem Leszka Białego oraz Henryka Brodatego). Uwagę zwraca jednak fakt osobistej nieobecności Laskonogiego oraz brak jakichkolwiek kar kościelnych pod adresem Odonica i Świętopełka, które musiałyby nastąpić po dokonanej zbrodni. Teza o zasadniczej roli Świętopełka została pierwszy raz wyraźnie sformułowana w Kronice Wielkopolskiej w końcu XIII w. i rozwinięta oraz spopularyzowana dopiero przez Jana Długosza, na którego opisie opierają się późniejsze polskie przedstawienia gąsawskiego zjazdu.

W literaturze i kulturze historycznej ruchu kaszubskiego temat ten traktowano różnie. A. Majkowski Gąsawę i udział Świętopełka w Historii Kaszubów (1938) pomija, chociaż już w 1922 r. w Gryfie ostro odrzucił przedstawianie księcia w kontekście Gąsawy jako zdrajcy, co „nie tylko nie posiada historycznego uzasadnienia, ale godzi zarazem w uczucia Pomorzanina, czczącego swoich wielkich mężów […]. Pracy tego księcia, równie wielkiego jako wojownika i jako polityka, dzisiaj po tylu wiekach jeszcze zawdzięczamy, że nas niemczyzna nie pochłonęła. Stąd wdzięczna jemu się należy pamięć potomków, a wypada go raczej młodzieży pomorskiej stawić na wzór, niż piętnować mianem zdrajcy”. Również J. Karnowski protestował przeciw narracji o zbrodni lub zdradzie i domagał się uwzględnienia regionalnej perspektywy historycznej, zwłaszcza w nauczaniu historii w szkołach pom. T. Bolduan, odwołując się do badań S. Kujota, wątpił w „zbrodnię” Świętopełka i interpretował jego działania w czasie Gąsawy jako zwykły udział w średniowiecznych walkach o władzę (1966). G. Labuda za pomocą krytycznego zestawienia relacji średniowiecznych pokazał genezę legendy o decydującej roli Świętopełka w zabiciu Leszka Białego.

W sztuce polskiej temat zaprezentował Jan Matejko w szkicu Sejm w Gąsawie (1866), przedstawiającym rokujących książąt, biskupów i możnych, oraz w obrazie Śmierć Leszka Białego (1880), ze sceną jeźdźców atakujących od tyłu uciekającego nagiego Leszka na koniu (od 1948 r. w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku). W roli mordercy występuje tu Świętopełk Gdański. Na miejscu tradycyjnego zgonu Leszka w Marcinkowicach Górnych znajduje się pomnik Leszka Białego na koniu. Jest to replika pomnika autorstwa krakowskiego rzeźbiarza Jakuba Juszczyka, pochodząca z 1927 r. i zniszczona podczas II wojny światowej. Obecna kopia powstała w 1973 r.

Miloš Řezník

Bibliografia:

• T. Bolduan, Książę Świętopełk, Gdańsk 1966.
• T. Jurek, Gąsawa – w obronie zdrajcy, „Roczniki Historyczne”, 1996, nr 62, s. 151–167.
• S. Kujot, Samodzielność książąt pomorskich i „zbrodnia” pod Gąsawą, „Warta. Tygodnik poświęcony nauce, rozrywce i wychowaniu”, 1874, nr 1, s. 217–219, 225–227.
• G. Labuda, Śmierć Leszka Białego (1227), „Roczniki Historyczne”, 1995, nr 61, s. 7–36.
• G. Labuda, Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. 1: Czasy średniowieczne, Gdańsk 2020.
• A. Majkowski, Historia Kaszubów, Gdynia 1938.
• A. Semkowicz, Zbrodnia Gąsawska, „Ateneum. Pisma naukowe i literackie”, 1886, nr 3, s. 328–348.
• M. Smoliński, Świętopełk Gdański, Poznań 2016.

Ikonografia:

1. Fot. MN w Gdańsku
2. Fot. Jakub Juszczyk, kopia z 1973 r.