Lemani byli nieliczną kategorią uprzywilejowanej ludności wiejskiej, która od XIV do XVIII w. występowała w majątkach krzyżackich (później królewskich), rzadziej w kościelnych, w całych Prusach oraz w północnych częściach Mazowsza. W przypadku obszarów kaszubskich, w czasach krzyżackich była ona tożsama z kategorią panków, zwanych też wolnymi. Termin leman pochodzi z niemieckiego Lehmann i znaczy tyle co ‘lennik’. Genezy lemanów upatruje się w nadawaniu ziemi przez Krzyżaków chłopom, których zwalniano od zwyczajnych ciężarów poza obowiązkiem służby wojskowej. Swoje duże gospodarstwa, najczęściej o powierzchni 2–6 łanów (ok. 30–100 ha), posiadali zazwyczaj na podstawie dziedzicznych, rzadziej terminowych, przywilejów. Mieli oni zbliżoną pozycję do dziedzicznych sołtysów, lecz nie posiadali uprawnień sądowniczych. Do końca XVI w. pomorscy (kaszubscy) lemani byli niemal wyłącznie potomkami drobnego rycerstwa z czasów krzyżackich, które nie weszło do zamykającego się na przełomie XV/XVI w. stanu szlacheckiego (→ szlachta kaszubska). Od drugiej poł. XVII w. liczebność tej kategorii społecznej znacznie wzrosła na terenie Pomorza Gdańskiego, gdyż starostowie pozwalali wykupywać zamożnym gburom ich powinności feudalne za jednorazową, wysoką sumę pieniężną. Do tego starostowie prowadzili intensywną kolonizację puszcz, w wyniku czego powstały nowe osady, zwane pustkowiami. Zamieszkujący je pustkowianie nie byli nazywani lemanami, lecz ich status w większości przypadków był do nich zbliżony. „Nowi” lemani (wykupieni gburzy), jak i pustkowianie, pod względem prawnym zbliżeni byli do „starych” lemanów. Swoje gospodarstwa trzymali dziedzicznie, na podstawie kontraktów starościńskich lub przywilejów królewskich. Przy czym w XVII–XVIII w. zanikł już obowiązek służby wojskowej, który został zastąpiony wożeniem listów lub zboża do Gdańska oraz czynszem. Zbliżeni do lemanów byli również wybrańcy, których utworzono na podstawie konstytucji z 1578 r. W zamian za służbę wojskową, wybrańcy z co dwudziestego łanu w dobrach królewskich i miejskich, zostali obdarzeni dziedzicznym posiadaniem ziemi, z prawem wrębu do lasu, warzeniem piwa i paleniem gorzałki na swoje potrzeby. Od 1649 r. wybrańcy mogli wykupić się od pełnienia służby wojskowej, natomiast od 1726 r. generalnie zamieniono ich zobowiązania na stałą opłatę.
Il. 1. Lemani we wsi Tuszkowy w obecnym pow. kościerskim wg lustracji królewszczyzn z 1765 r. (fragment)
„Nowe” lemaństwa, pustkowia, jak i wybraniectwa w niemałej części zasiedlali przedstawiciele szlachty kaszubskiej, którzy dzierżąc te gospodarstwa, w świetle prawnym tracili swe szlachectwo. Miało to odzwierciedlenie w ich tytułach, gdyż odtąd nie byli ‘szlachetnymi’ (nobilis), lecz ‘sławetnymi’ (famatus), a niekiedy nawet ‘uczciwymi’ (honestus). Przykładem mogą być tu Borzyszkowscy z Dużego Jabłuszka k. Lipusza. Zmierzch warstwy lemańskiej nastąpił w końcu XVIII w., a całkowite jej zrównanie z dawnymi gburami i drobną szlachtą nastąpiło w okresie pruskich reform agrarnych. Nieco wcześniej, części przedsiębiorczych lemanów, wybrańcom czy pustkowianom, udało się, w bardziej lub częściej mniej przejrzysty sposób, przedzierzgnąć w legalną szlachtę, jak choćby Łukowiczom z Kosobud, Rolbieckim z Rolbika (obu rodzinom jeszcze w czasach Rzeczypospolitej), czy Gierszewskim z Czyczkowych już w czasach pruskich (1805 r.). Niektórzy pustkowianie szlacheckiego pochodzenia odzyskali swe szlachectwo w okresie porozbiorowym, kiedy Prusacy niewielką część dużych pustkowi (powyżej 6 łanów) przekształcili w tzw. dobra chełmińskie („Kullmische Güter”) i wpisali je do matrykuł szlacheckich. Przykładem może być tu rodzina Kossak Główczewskich z Kaszuby k. Leśna.
Pamiątką po lemanach są nazwiska współczesnych Kaszubów, jak Leman czy Lemańczyk.
Tomasz Rembalski
Bibliografia:
- Breza E., Nazwiska Pomorzan. Pochodzenie i zmiany, [t. I], Gdańsk 2000
- Bruski K., Dzieje Lipusza i Dziemian w średniowieczu i w czasach nowożytnych, [w:] Lipusz–Dziemiany. Monografia, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 1994, s. 19–92
- Cackowski S., Struktura społeczna i gospodarcza wsi województwa chełmińskiego w okresie pierwszego rozbioru Polski. Osadnictwo i ludność chłopska, Toruń 1985
- Ihnatowicz I., Mączak A., Zientara B., Żarnowski J., Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, wyd. III poprawione, Warszawa 1996
- Kamler M., Lemani, [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, red. A. Mączak, Warszawa 1981, s. 407
- Matuszewski J., Polskie nazwisko szlacheckie, Łódź 1975
- Rembalski T., O szlacheckim rodowodzie w pamięci wybranych rodzin kaszubskich w okresie zaboru pruskiego raz jeszcze, „Nasze Pomorze”. Rocznik Muzeum Zachodniokaszubskiego w Bytowie, 2017 (2018), nr 19, s. 43–62
- Z południa Kaszub, przygotował do druku J. Borzyszkowski, Gdańsk 1982
Ikonografia:
- Źródło: Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. I. Województwo pomorskie, cz. 1. Powiaty pucki i mirachowski, wyd. J. Dygdała, Toruń 2000, s. 164–165
