Westphal Augustyn

Urodził się 13.08.1885 r. w Rębie (pow. kartuski) w rodzinie Piotra i Julianny z domu Hewelt. Ukończywszy szkołę średnią w Gdańsku, podjął pracę w Urzędzie Mundurów Wojskowych. Po wybuchu I wojny światowej w 1914 r. został zmobilizowany do armii niemieckiej. Z uwagi na odniesione rany w 1917 r. zwolniony został ze służby czynnej w stopniu porucznika, po czym zatrudniony w intendenturze wojskowej. Po zakończeniu wojny włączył się czynnie w działalność Polonii gdańskiej, mającą na celu przyłączenie całego Pomorza wraz z Gdańskiem do Rzeczypospolitej.

W 1920 r. przeprowadził się do Wejherowa, gdzie współuczestniczył w tworzeniu polskich struktur administracyjnych. Pełnił funkcję naczelnika wydziału, a od 1922 r. sekretarza starostwa powiatu wejherowskiego (od 1927 powiatu morskiego), którą sprawował do chwili wybuchu II wojny światowej. Wiedziony misją organizowania życia społeczno-kulturalnego, współuczestniczył w zakładaniu chóru męskiego „Harmonia” (1920). Rzutkość, odpowiedzialność oraz osobista umiejętność współdziałania z innymi sprawiły, iż 12.01.1928 r. został obrany prezesem całego Kaszubskiego Okręgu Śpiewaczego. Funkcję tę pełnił w latach 1928–1933 oraz 1935–1946 (w 1946 r. otrzymał tytuł honorowego prezesa). Okres jego prezesury zaznaczył się w historii KOŚ szczególnym rozmachem i szeroko zakrojoną działalnością kulturalną. Jak wspominają go druhowie-chórzyści z wejherowskiej „Harmonii”: „wniósł do zespołu wartości nieprzemijające, zarówno pod względem pracy artystycznej, jak i działalności w życiu społecznym na terenie Wejherowa i całych Kaszub” (→ zjednoczony ruch śpiewaczy).

Obok działalności w KOŚ był również członkiem Morskiego Oddziału Związku Zawodowego Pracowników Samorządu Terytorialnego (w 1939 został jego prezesem), należał do Związku Powstańców i Wojaków Polskiego oraz Polskiego Związku Zachodniego.

Z chwilą wybuchu II wojny światowej znalazł się na liście Polaków poszukiwanych przez gestapo. Wraz z innymi ukrywającymi się w rejonach Bąckiej Huty, Sianowa i Sierakowic utworzył lokalną grupę konspiracyjną, która w 1941 r. dołączyła do Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski” (→ partyzanci kaszubscy). Westphal wszedł w skład Rady Naczelnej „Gryfa”, był jej sekretarzem, pełnił też funkcję kierownika Okręgowego Wydziału Opieki Społecznej. W organizacji używał pseudonimów: „Echo”, „Dzwon”, „Piotr Morski”, „Czapla”. Wykorzystywał wrodzone umiejętności kaligraficzne i biegłą znajomość języków obcych, w tym j. niemieckiego, do podrabiania dokumentów. Były wśród nich polskie i niemieckie dowody tożsamości, przepustki, karty urlopowe. Reprezentował TOW „Gryf Pomorski” podczas spotkań z różnymi organizacjami konspiracyjnymi, w tym również z Armią Krajową.

Ostatnie lata wojny spędził w ziemiankach, ukrytych w Lasach Mirachowskich. Siedziba sztabu dowódczego mieściła się w Przyrowiu k. Wygody, w domostwach rodziny Bloków i Bigusów, współpracujących z „Gryfem”. Sztab korzystał również z kwatery w domu rodziny Tempskich w Borzestowskiej Hucie nad Jeziorem Raduńskim (1942–1944). Bezpośrednimi łącznikami A. Westphala było rodzeństwo M. i J. Blok z Przyrowia. Po śmierci por. J. Dambka w dniu 4.03.1944 r., A. Westphal przejął funkcję kierownika Głównego Wydziału Organizacyjnego, a 12 maja – po aresztowaniu ówczesnego komendanta naczelnego A. Arendta – przejął także i jego funkcję, stając się głównym przywódcą „Gryfa Pomorskiego”.

W rozkazie z 11.01.1945 r. nakazał intensyfikację działań na tyłach wroga poprzez walkę z małymi oddziałami Wehrmachtu, niszczenie torów kolejowych i linii telefonicznych, utrudnianie przewozów oddziałom niemieckim, co miało zapobiec grabieży i wywożeniu majątku z Pomorza. W obliczu nasilającej się infiltracji ze strony tajnych współpracowników NKWD, a w ślad za tym licznych aresztowań poprzedzających nadejście Armii Czerwonej, podjął 21.03.1945 r. decyzję o rozwiązaniu organizacji. Mocą tej decyzji członkowie „Gryfa Pomorskiego” mieli się ujawnić i przekazać broń przedstawicielom nowej władzy.

Podczas wojny został doświadczony poczuciem straty – na początku września 1939 r. podczas obrony Bydgoszczy zginął jego syn Brunon, porucznik Wojska Polskiego, zaś drugi syn – Augustyn, po aresztowaniu w 1942 r., zmarł w Oświęcimiu.

W marcu 1945 r. Westphal powrócił do Wejherowa, gdzie w lipcu 1945 r. podjął pracę sekretarza w Prezydium Powiatowej Rady Narodowej. Włączył się aktywnie we współorganizację Kongresu Kaszubskiego (12–13.01.1946), który zainaugurował uroczystym przemówieniem.

Należał do współtwórców reaktywowanego czasopisma „Zrzesz Kaszëbskô”, m.in. jako członek Spółdzielni Wydawniczej. Na łamach „Chëczë” zachował się wiersz Westphala Znôwù Kaszëbë zmartwëchwstałë. Patrząc na późniejsze losy działacza, uderzają słowa wiersza:

„Më z Pòlonią lat dwadzesce bëlësmë złączony.
Wszëtczé smùtczi i bòlescë mómë z nią znôszoné. […]
I z nią chcemë żëc na wieczi, łożëc z nas òfiarë.
Nicht nóm nie mdze mił ju òczi ani psuł naj wiarë”.

Mimo pełnionej funkcji publicznej i powszechnej estymy, jaką cieszył się w środowisku, nie uniknął prześladowania ze strony Urzędu Bezpieczeństwa (→ Urząd/Służba Bezpieczeństwa a Kaszubi). Po wielokrotnych przesłuchaniach, pod koniec lutego 1946 r. został aresztowany pod zarzutem szpiegostwa i współpracy z Niemcami. Poddawany brutalnym torturom, zmarł 27.09.1946 r. na skutek uszkodzenia narządów wewnętrznych. Istnieją przesłanki, że przechowywane przez niego archiwum „Gryfa” przejął Urząd Bezpieczeństwa.

Pogrzeb A. Westphala przybrał formę patriotycznej manifestacji. Wymownie pożegnał go J. Rompski na kartach „Zrzeszë Kaszëbsczi”, pisząc: „Nikt i nic nie zdoła mu się wywdzięczyć za to, co zdziałał dla duszy i dla ducha tutaj, gdzie fatalizm dziejowy zawisł niejako memento miłości i uczciwie pojętej pracy odrodzeniowej. Schodzą ze świata starzy, a my młodzi, ich spadkobiercy, jaki jest nasz szlak? Uprzytomnijmy sobie drogi Majkowskiego, Karnowskiego, Heykego i innych – zróbmy rachunek, czej òstatnô grużel padnie na trëmã prawégò i bëlnégò Kaszëbë”.

Postać A. Westphala upamiętniają tablice umieszczone na ścianie gmachu Starostwa Powiatowego w Wejherowie, budynku OSP w Przodkowie oraz w Borze. Westphal patronuje ulicom w Gdyni i Bojanie. W Przyrowiu – miejscu niegdysiejszych posiedzeń sztabu TOW „Gryf Pomorski” – znajduje się głaz upamiętniający dowódców „Gryfa”: por. J. Dambka i por. A. Westphala.

Uroczystość odsłonięcia i poświęcenia nowego nagrobka A. Westphala odbyła się 27.11.2017 r. na starym cmentarzu w Wejherowie. Towarzyszył jej apel pamięci, salwa honorowa oraz występ męskiego chóru „Harmonia”, który A. Westphal współtworzył i w którym sam śpiewał. Nową płytę nagrobną ufundowało Kaszubsko-Kociewskie Stowarzyszenie im. TOW „Gryf Pomorski” oraz Stowarzyszenie Sympatyków i Byłych Żołnierzy Jednostki Wojskowej w Wejherowie.

Szczególnej wymowy nabrał umieszczony na grobie symbol gryfa: znak obecnego starostwa powiatu wejherowskiego, z którym A. Westphal był zawodowo związany, godło rodzimych Kaszub, wreszcie znak przynależności do pomorskiej organizacji wojskowej. Rzadko kiedy płyta nagrobna oddaje w równym stopniu istotę działalności osoby zmarłej – w tym przypadku prawdziwego człowieka spod znaku gryfa.

Witosława Frankowska

Bibliografia:

• Baran M., Zjednoczony ruch śpiewaczy na Kaszubach, Wejherowo 1969, s. 67-69
• Borzyszkowski J., Westphal Augustyn [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego. Suplement II, pod red. Z. Nowaka, Gdańsk 2002, s. 305-306
• Gąsiorowski A., Steyer K,, TOW Gryf Pomorski, Gdańsk 2010, s. 427
• Rompski J., Śp. Augustyn Westphal, „Zrzesz Kaszëbskô”, 1.10.1946, nr 107, s. 1
• Steyer K., Westphal Augustyn, [w:] Słownik konspiracji pomorskiej 1939-1945, cz. 2, pod red. E. Zawackiej, Toruń 1996, s. 172-173
• Westphal A., Znovu Kaszebe zmartvichvstałe (wiersz), „Chëcz”. Dodovk leteracko-nawukowi „Zrzeszë Kaszëbskji”, 1945, 3.11.1945, nr 5, s. 4

Ikonografia:

1. Fot. ze zbiorów E. Kamińskiego
2. Fot. W. Frankowska
3. Fot. W. Frankowska
4. Fot. W. Frankowska