Nie jest to temat często podejmowany w tradycji kaszubskiej, choć za sprawą szeregu publikacji wydawanych od lat 90. XX wieku, stał się bardziej rozpoznawalny w powszechnej świadomości Kaszubów. Było to możliwe dzięki badaniom historyków i publicystów, którzy mogli w atmosferze politycznej po roku 1989 upublicznić wyniki swoich badań. W takiej sytuacji także i zwykli ludzie z Pomorza i Kaszub mieli możliwość wyrazić swoje przeżycia z czasów syberyjskiego zesłania. Trafiali oni za Ural w efekcie niesprawiedliwej działalności wojsk radzieckich na Kaszubach, których służby, dowiedziawszy, że ktoś znajdował się w czasie wojny na niemieckiej liście narodowościowej, aresztowały takiego człowieka i zsyłały do przymusowej pracy. Podobnie postępowano wobec osób, które mogły być przeciwne wprowadzeniu władzy ludowej w Polsce, a także względem tych, którzy „schronili się” we wrześniu 1939 r. za Bugiem jako żołnierze kampanii wrześniowej albo dostali się do radzieckiej niewoli po 17 września czy wreszcie byli kaszubskimi jeńcami i dezerterami z Wehrmachtu. We wszystkich tego typu przypadkach powodem wywózki na Sybir był niekiedy zaledwie donos lub podejrzenie. W ciągu trzech-czterech ostatnich miesięcy II wojny światowej i kilku lat stalinizmu po niej następujących wywieziono z Kaszub na Syberię około 4 tys. osób.
Chronologicznie rzecz biorąc, za pierwszych Kaszubów zesłanych na Syberię można uznać pomorskich uczestników konfederacji barskiej, którzy po upadku polskiego zrywu patriotycznego trafili w rosyjską niewolę. W późniejszych wiekach na Syberię zsyłani byli Kaszubi jako jeńcy wojsk powstania styczniowego (losy proboszcza oksywskiego ks. A. Muchowskiego), później jako żołnierze wojska pruskiego z czasów I wojny światowej. Co do tych ostatnich, doświadczenia Kaszubów wziętych do niewoli rosyjskiej, zmuszonych do pracy w syberyjskich gospodarstwach rolniczych, a potem wracających miesiącami w domowe strony opisał S. Fikus w będącej w trakcie opracowania wydawniczego pracy pt. Z Sibiru do Lëzëna. Opowiadanie z lat 1914-1920. Jest to niezwykle rzetelna, obszerna relacja, powstająca przez kilkanaście lat na podstawie opowieści autentycznych niewolników-Sybiraków, którą luzińsko-lęborski autor wzbogacił o treści z historycznych źródeł i opracowań. Fikus ukazał tutaj zderzenie kulturowe, jakiemu poddani byli Kaszubi. Ci młodzi mężczyźni z wypracowanym etosem pracy, porządku i moralności, wielokrotnie byli poddawani próbom charakteru podczas pobytu za Uralem, w majątkach objętych carską administracją, a później wstrząsanych wydarzeniami rewolucji październikowej i rosyjskiej wojny domowej. Walorem wspomnień Fikusa jest to, że nie tylko opisywał zewnętrzne czynniki syberyjskiego doświadczenia Kaszubów, ale również ukazywał czynniki ideowe (analizy programu komunizmu i metod jego realizacji) i światopoglądowe (wierność, patriotyzm, katolicyzm a prawosławie), które zesłańcy rozpatrywali.
Najlepiej przedstawione są wywózki, a nawet porwania, które następowały w pierwszych tygodniach rządów Rosjan na Kaszubach w 1945 r. Sugestywnie zaprezentował ów czas bezprawia B. Reszka w swoich książkach Czas zła (2001) oraz Ich losy (2005). Są to ujęcia, w których autor – historyk amator – opisuje najbliższe mu emocjonalnie Gochy, lecz w miarę możliwości ukazuje większą, ogólnokaszubską skalę zjawiska. W pierwszym z opracowań pojawiają się wywiady, relacje, wspomnienia, dokumenty oraz fotografie osób, których dotknęła wywózka na Syberię. W drugiej książce Reszki, oprócz nowych przykładów osób poszkodowanych przez Rosjan, autor postawił sobie za cel jeszcze dokładniej, biograficznie udokumentować kaszubskich sybiraków z lat 40 i 50. XX w. Nieco inaczej przygotował materiały wspomnieniowe E. Pryczkowski w dwóch wydaniach Wspomnień kaszubskich Sybiraków (2006, 2010). Redaktor książki przede wszystkim oddał głos samym poszkodowanym i oni to (np. Urszula Kankowska, Anna Kos, Teresa Pudek-Jasieńska, Stanisław Roszkowski) opisali swoją niedolę. Poza samymi wspomnieniami w opracowaniu znalazły się fotografie, dokumenty rodzinne oraz przykłady współczesnej recepcji tej problematyki. W odmiennym trybie, z dużym wyczuciem kompozycyjnym i beletryzując wydarzenia, pisał o kaszubskich sybirakach E. Szczesiak w reportażach Porwana (1999) oraz Wyrwana z piekła (2014), sugestywnie ukazując nie tylko ludzki dramat zniewolonego człowieka, ale również społeczno-polityczne mechanizmy lat powojennych, które umożliwiły tak drastyczne i pełne przemocy zachowanie Rosjan i polskiego Urzędu Bezpieczeństwa. Najbardziej osobiście i szczegółowo opisał swoje zesłanie na Syberię A. Kiedrowski w relacji pt. Moje życie (2003). To ujęcie surowe, sprawozdawcze, a jednocześnie wstrząsające w swej prawdzie egzystencjalnej i historycznej, tym bardziej dramatyczne, że kolejny raz ukazywało szczególną sytuację Kaszubów, traktowanych przez Armię Czerwoną jako ludność niemiecką albo jako pomniejszych Słowian, którzy swoją pracą w obozach pracy powinni podziękować Związkowi Radzieckiemu za wyzwolenie z rąk hitlerowców. Wspomnienia Kiedrowskiego dobitnie nazywały po imieniu sytuację wieloletniego milczenia w dyskursie społeczno-kulturowym, w którym z powodów politycznych prawda o bezprawnym działaniu Rosjan na Pomorzu nie mogła być oficjalnie ujawniana.
Pamięć o pomorskich sybirakach pierwszy raz mogła uzyskać możliwość szerszego upublicznienia od 1990 r., dzięki dziennikarskiej pracy E. Szczesiaka i S. Jankego pt. Kolce syberyjskiej róży oraz opracowaniu historycznemu W. Jastrzębskiego W dalekim obcym kraju. Dużą inicjatywą środowiska historycznego było w 1991 r. zorganizowanie przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie oraz Okręgową Komisję Badań Zbrodni przeciw Narodowi Polskiemu gdańskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej konferencji naukowej pt. Polacy z Pomorza Gdańskiego w ZSRR: internowani, jeńcy wojenni i więźniowie obozów pracy przymusowej oraz ich losy w latach 1939-1956, które później wydano drukiem. Z innego typu społecznym oddźwiękiem spotkało się przygotowanie w 1992 r. przez ZKP oraz IPN konkursu na wspomnienia sybiraków. Zebrane i ocenione wówczas prace nie zostały jednak od razu wydane i dopiero w 2006 r. pod tytułem Wspomnienia kaszubskich sybiraków ujrzały światło dzienne. Do nagłośnienia problematyki powojennych niesprawiedliwości wobec ludności pomorskiej przyczyniła się wystawa Sybir – pro memento, zorganizowana na sopockim hipodromie w 2000 r., a także redaktorzy gdańskiego programu telewizyjnego „Rodnô Zemia” przygotowujący wywiady z kaszubskimi sybirakami, np. z G. Jutrzenka Trzebiatowską. Od 2004 r. w Centrum Edukacji i Promocji Regionu w Szymbarku organizowane są Światowe Zjazdy Sybiraków, które gromadzą ofiary wywózek, ich rodziny oraz młodsze pokolenia. We wspomnianej jednostce zrekonstruowano zresztą chatę sybiraka, wraz z niewielką ekspozycją dotyczącą zsyłek ludności polskiej i kaszubskiej za Ural.
W wymiarze onomastycznym i antropologicznym warto zauważyć, że Syberia pojawia się często również wśród nazw terenowych na Kaszubach, co językoznawcy tłumaczą jako oddolny proces nadawania miana dla miejsc zimnych, nieprzyjaznych i odległych.
Daniel Kalinowski
Bibliografia:
- Jastrzębski W., W dalekim obcym kraju, Bydgoszcz 1990
- Kalinowski D., Porwani i zniewoleni. Kaszubskie wspomnienia z ZSRR, [w:] Wschód-Zachód. Przestrzeń wzajemnego przenikania się kultur, red. G. Nefagina, I. Smoczyk-Jackowiak, Słupsk 2020
- Kiedrowski A., Moje życie, Gdańsk 2003
- Kolce syberyjskie róży, oprac. S. Janke i E. Szczesiak, Gdańsk 1990
- Polacy z Pomorza Gdańskiego w ZSRR. Internowani, jeńcy wojenni i więźniowie obozów pracy przymusowej oraz ich losy w latach 1939-1956. Stan badań i postulaty badawcze, Gdańsk 1991
- Reszka B., Czas zła, Gdańsk 2001 (II wyd., poszerz. 2013)
- Tenże, Ich losy, Rumia – Borowy Młyn 2005
- Szczesiak E., Porwana, Gdańsk 1999
- Tenże, Wyrwana z piekła, Gdańsk 2014
- Wspomnienia kaszubskich sybiraków, oprac. E. Pryczkowski, Banino 2006 (wyd. 2, poszerz., 2010)
- Kalinowski D., Porwani i zniewoleni. Kaszubskie wspomnienia z ZSRR, [w:] Wschód-Zachód. Przestrzeń wzajemnego przenikania się kultur, red. G. Nefagina, I. Smoczyk-Jackowiak, Słupsk 2020
