Kaszubski
kontakt@kaszubopedia.pl
+48 58 346 22 31
Wesprzyj nas
Szukaj

Kamienie

« Powrót do listy haseł

Jedno z kaszubskich przysłów głosi: Czim dłëżi kam na jednym môlu leżi, tim barżi mechã òbłazy. „Na całych Kaszubach spotyka się wielkie głazy narzutowe, przywleczone tu przez lody ze Skandynawii (→ Szwedzi). Niektórym gadki ludowe nadały imiona własne, większość to jednak po prostu: kamienie diabelskie, rzucone celowo lub opuszczone przez tego czy innego diabła…” pisały w Bedekerze kaszubskim R. Ostrowska i I. Trojanowska.

Największym głazem narzutowym w Polsce jest „Trygław” we wsi Tychowo w pow. białogardzkim na Pomorzu Zachodnim, którego obwód wynosi ok. 50 m, długość 16, szerokość 11 i łączna wysokość 7,8 m (w tym 4 m pod powierzchnią gruntu). Na Kaszubach największym głazem narzutowym jest „Diabelski Kamień” położony w pobliżu wsi Odargowo w pow. puckim. Jego obwód wynosi 20 m, długość 7 m, a wysokość 3,5 m. Według legendy diabeł pozostawił na nim pięć wyżłobień – ślady swoich pazurów. Drugim pod względem wielkości jest „Diabelski Kamień” nad Jeziorem Kamiennym w Nowej Hucie w pow. kartuskim, nazywany też „Wielkim” albo „Pękniętym”. Jego obwód wynosi 17 m, długość 5 m, szerokość 5,75 m i wysokość 3 m. Jak głosi ludowe podanie, widoczna na nim szczelina jest śladem łańcucha, na którym dźwigał go czart, nim w złości cisnął głazem o ziemię. Jak czytamy w Bedekerze kaszubskim: „Wściekłość diabła spowodowana była nieudaną transakcją. Miał on chłopu pobudować przez jezioro most i w zamian otrzymać duszę kontrahenta. Ale nie zdołał wykonać zadania, bo żona gburka krótko po północy poszła do kurnika z latarnią i przebudziła światłem koguta, który przedwcześnie zapiał. A wszelkie diabelskie sztuczki udają się, jak wiadomo, tylko przed pierwszym kogucim pianiem”. Okazały głaz, o obwodzie 13,2 m, długości 4,7 m i szerokości 3,6 m oraz wysokości 2,2 m, znajduje się we wsi Owśnice w pow. kościerskim i również nosi on miano „Diabelskiego Kamienia”. Owśnicki głaz zwieńczony jest metalowym krzyżem, który, jak głosi podanie, miał odstraszać czarownice, wyprawiające w tym miejscu harce (→ czary, magia). Być może, iż pierwszy krzyż zamocowano na kamieniu w 1747 r. Przynajmniej taką datę, rozdzieloną krzyżem równoramiennym, wyryto na głazie. Przy dolnym ramieniu krzyża „dopisano” dłutem nieco mniejszymi cyframi datę „1954”, która może sugerować czas zamocowania obecnego metalowego krzyża, gdyż poprzedni został strącony w czasie okupacji niemieckiej. Inne okazałe kamienie narzutowe można znaleźć także w Lasach Oliwskich, Puszczy Darżlubskiej (→ lasy kaszubskie), gdzie jeden z nich zwany jest „Bożą Stopką” lub „Anielską Stopką”, koło Świecina w pow. puckim, czy w Ugoszczy w pow. bytowskim przy leśniczówce Zielony Dwór.

„Diabelski Kamień” nad Jeziorem Kamiennym w Nowej Hucie (fot. Tomasz Rembalski)

Il. 1. „Diabelski Kamień” nad Jeziorem Kamiennym w Nowej Hucie

Diabelskie kamienie i inne wielkie głazy na dobre też zagościły na kartach zbiorów kaszubsko-pomorskich mitów i legend. Przed wojną opodal Gdyni, przy drodze do Małego Kacka, stały dwa wyróżniające się głazy, które miejscowi nazywali „Adam” i „Ewa”. Wspomniał o nich H. Derdowski na kartach epopei o panu Czôrlińsczim. Według geologów pierwszy był gruboziarnistym czerwonawym granitem, zaś drugi szarym gnejsem biotytowym. Jak głosi legenda, oba miały być rzucone z Oksywia przez ostatnią stolemkę, dziedziczkę oksywskiego zamku i rybaka, który starał się o jej rękę. Do ślubu jednak nie doszło, gdyż nikt nie był w stanie sprostać olbrzymce w miotaniu kamieniami. Jak czytamy w sagach o Gdyni, napisanych przez F. Fenikowskiego:

„… »Adama« skruszył ostatecznie ząb czasu, »Ewa« zaś zwycięsko mu się oparła i przetransportowana na nowe miejsce w samym sercu Gdyni sprawuje zaszczytną funkcję pomnika tego, który jako pierwszy z pisarzy II Rzeczypospolitej wskazał społeczeństwu morski szlak” – S. Żeromskiego.

„Diabelski Kamień” w Owśnicach (fot. Wioleta Rembalska)

Il. 2. „Diabelski Kamień” w Owśnicach

Podania o kamieniach (→ legendy Kaszubów i Pomorzan) przytoczył O. Knoop, jak przykładowo o głazie w kształcie worka w Bożepolu Wielkim w pow. lęborskim czy o zaklętym kamieniu z Gorzyna w pow. słupskim. Podania o „Bożej Stopce” i „Diabelskim Kamieniu” z Odargowa przytoczył S. Janke w Klechdach kaszubskich. Inne legendy, jak o nieposłusznej dziewczynie z Niezabyszewa, za karę zamienionej w kamień, zwany „Wysokim Kamieniem”, czy o „Kamiennym weselu” (kamiennym kręgu) z Babiego Dołu łączyć należy z obecnością na Pomorzu skandynawskich Gotów. Pomorze jako kraina pogranicza etnicznego, ale też politycznego, do dziś zachowało ślady przebiegu dawnych granic (→ granice Kaszub). Przynajmniej kilka ciekawych kamieni granicznych zachowało się do obecnych czasów. Przykładowo okazały głaz narzutowy znajdujący się na granicy Kramarzyn i Głodowa w pow. bytowskim, w 1543 r. określony został jako „Ostry Kamień” (Scharfenstein) i wyznaczał wówczas granicę pomiędzy Łąkiem, Trzebiatkową i lasami należącymi do wójtostwa bytowskiego. Historycznie zbiegały się tam granice trzech okręgów: bytowskiego, miasteckiego i człuchowskiego. Kilka lat temu średniowieczny kamień graniczny z wyrytym krzyżem i literami „E” i „R” został przypadkiem odkryty we wsi Górka w gm. Wicko. Przypuszcza się, iż stanowił on punkt graniczny w dolinie rzeki Łeby między państwem krzyżackim a księstwem pomorskim. Z najnowszej historii ziemi kaszubskiej zachowały się kamienne słupy graniczne dawnej granicy polsko-niemieckiej lub Polski z Wolnym Miastem Gdańskiem. Większość tych pierwszych po zakończeniu II wojny światowej została przeniesiona nad Odrę i Nysę Łużycką, a wiele znalazło inne przeznaczenie w najbliższej okolicy. Kilka jednakowoż kamieni granicznych pozostało, jak przykładowo ten, który prezentowany jest w Muzeum Szkoły Polskiej w Płotowie (→ Związek Polaków w Niemczech) – oddziale Muzeum Zachodniokaszubskiego w Bytowie (→ muzea). Zrekonstruowany kamienny słup graniczny stoi także w Dębkach w pow. puckim przy rzece Piaśnica, gdzie w okresie międzywojennym przebiegała polsko-niemiecka granica i znajdował się najdalej na północnym-zachodzie wysunięty posterunek polskiej straży granicznej. W 2016 r. oryginalny granitowy słup graniczny, który wyznaczał granicę Rzeczypospolitej z Wolnym Miastem Gdańskiem, stanął na terenie Pozytywnej Szkoły Podstawowej im. Arama Rybickiego w Gdańsku-Kokoszkach. Kamień ów w latach 80. XX w. został odnaleziony w Dolinie Ewy w Oliwie, skąd trafił na dziedziniec Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. Przeniesienie słupa do Kokoszek, na którym znajdują się litery P (Polska) i FD (Freie Danzig) miało na celu upamiętnienie posterunku granicznego funkcjonującego w tej miejscowości w okresie międzywojennym. Poza przekazaniem szkole kamienia granicznego w Kokoszkach, nadano także węzłowi komunikacyjnemu u zbiegu ulic Kartuskiej, Otomińskiej i Lubczykowej nazwę „Rondo Graniczne Wolne Miasto Gdańsk – Rzeczpospolita Polska (1920–1939)”. Wyeksponowany kamień graniczny znajduje się również opodal wsi Borowy Młyn w pow. bytowskim, gdzie w 1920 r. doszło do słynnej „wojny palikowej”. W czasie wytyczania granicy mieszkańcy Borowego Młyna zostali odcięci od części swoich łąk. Rozzłoszczeni Kaszubi powyrywali wbite w ziemię słupki graniczne i poturbowali obecnych przy tym Niemców, domagając się korekty granicy na ich korzyść. Po tym wydarzeniu granicę przesunięto o ok. 10 km na zachód. Upamiętnieniem tych wydarzeń jest Leśna Strażnica Tradycji i Patriotyzmu im. Bohaterskich Gochów pw. Chrystusa Obrońcy przy jeziorze Gwiazdy. Jednym z jej elementów jest okazały głaz z przytwierdzoną tablicą, na której widnieją gryf i orzeł oraz napis: „Tu bëła – je – ji bãdze Polskô / Tu była, jest i będzie Polska / w 90 lecie odrodzenia Rzeczypospolitej Polskiej – W hołdzie Kaszubom z Gochów – Bohaterskim Obrońcom jej granic i suwerenności / Fundacja »Naji Gochë« / Borowy Młyn 22 listopada 2008 r.”

Podobne w formie do słupów granicznych były tzw. kamienie milowe, które stawiano na szlakach pocztowych w XVIII i XIX w. Spełniały one analogiczną funkcję jak współczesne drogowskazy, określając przebytą odległość lub pozostałą do pokonania, aby osiągnąć cel podróży. Po ostatecznym wprowadzeniu systemu metrycznego w państwie niemieckim w 1884 r., kamienie milowe straciły swe znaczenie. Część z nich została przestawiona lub oznaczona w nowy sposób. Rozbudowa dróg w XX w. spowodowała niemal całkowitą ich likwidację. Do naszych czasów dotrwały zaledwie nieliczne, jak przykładowo jeden w Gdyni przy ul. Chylońskiej, który w czasie remontu ulicy został nieco przesunięty od osi dawnej drogi.

Obszernym zagadnieniem związanym z tematem są wszelkiego typu kamienie pamiątkowe, których zwłaszcza w ostatnich trzech dekadach bardzo dużo pojawiło się na Kaszubach (→ pomniki kaszubskie). Najstarszym bodaj kamiennym pomnikiem na Kaszubach jest ostrosłupowy – w kształcie przypominającym kamień milowy, który być może wcześniej pełnił taką rolę – obelisk poświęcony 500-leciu Kartuz, położony w pobliżu ul. Gen. J. Hallera. Do kamienia przymocowana jest owalna tabliczka z napisem „1382. / CARTHAUS / 1882.”

Do starych, bo liczących już blisko sto lat, można zaliczyć także bardzo popularne w okresie międzywojennym, a dzisiaj nie zawsze już zachowane w oryginale wszelkiego typu „pomniki wojenne” (Kriegsdenkmal), czyli kamienie lub płyty z wyrytymi nazwiskami poległych z poszczególnych miejscowości na Kaszubach w czasie I wojny światowej (→ wojna i okupacja). Więcej stawiano ich na ziemiach, które po 1920 r. przypadły Niemcom, zaś na terenie polskiego Pomorza były rzadkością ze względu na kontekst. Przykładowo tego typu pomnik zachował się w Gdyni-Leszczynkach przy ul. Pelplińskiej i przy kościele w Przodkowie w pow. kartuskim; na obu umieszczono też nazwiska poległych Kaszubów w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Stosunkowo dużo tego typu pomników, lecz w różnym stanie, zachowało się w dawnym pow. lęborskim, przykładowo w: Białogardzie, Białogórze, Charbrowie, Choczewie, Ciekocinie, Łebie czy Wierzchucinie.

W pow. bytowskim wiele tych pomników uległo całkowitemu zniszczeniu na pocz. lat 70. XX w. Te, które przetrwały, zostały w różny sposób ukryte. W 2001 r. na pomniku w Tuchomiu w pow. bytowskim, który od 1945 r. pełni funkcję postumentu pod kapliczkę Matki Boskiej, umieszczonej w miejsce usuniętego pruskiego orła, odsłonięto zatynkowane napisy z nazwiskami tuchomian poległych w czasie I wojny światowej. W 2002 r. z inicjatywy rodzin Trzebiatowskich w ich rodowych Trzebiatkowych został podniesiony z ziemi i odrestaurowany kamień z wyrytymi nazwiskami mieszkańców tej wsi poległych w latach 1914–1918. Cztery lata później podobny pomnik odnowiono w sąsiedniej wsi Łąkie, na którym dopisano nazwiska poległych w czasie II wojny światowej. Niemal nienaruszony pomnik przetrwał za to w Rekowie, gdyż płyty z nazwiskami poległych z tej wsi zostały umieszczone od wewnętrznej strony kamiennego muru okalającego miejsce pamięci, na środku którego w okresie międzywojennym posadzono „Dąb Hitlera” (Hitler Eiche). W 1970 r. ów dąb został usunięty i zastąpiony świeżym drzewkiem nazwanym „Dębem 25-lecia Polski Ludowej”, które w niedługim czasie uschło. Obok dębu usadowiono pokaźny kamień, na którym organista z Niezabyszewa F. Gawron wyrył napis: „Nie rzucim ziemi skąd nasz ród”. Kilka lat później, w czasie nasilonych wyjazdów rdzennych bytowskich Kaszubów do Niemiec (→ emigracja kaszubska), stał się on źródłem anegdoty, według której ostatni wyjeżdżający Kaszuba zabierze go ze sobą do Brunszwiku (ostatecznie jednak do tego nie doszło – Kaszubi bowiem w Rekowie są nadal). Ewenementem z okresu międzywojennego jest również pomnik rosyjskich jeńców wojennych z lat 1914–1918, który zachował się na cmentarzu komunalnym w Bytowie przy ul. Gdańskiej.

Kamienie, pomniki czy tablice poświęcone ofiarom II wojny światowej z Kaszub są z założenia niepoliczalne i trudne do przedstawienia w tego typu publikacji. Niewątpliwie należy zwrócić uwagę na pomniki pomordowanych w czasie Krwawej Pomorskiej Jesieni z miejscem kaźni w Piaśnicy na czele. Wyjątkowe miejsce zajmują kamienie poświęcone ofiarom Marszu Śmierci z obozu koncentracyjnego Stutthof w 1945 r., jak przykładowo w Straszynie, Krępie Kaszubskiej, Lubowidzu, Łęczycach czy Gniewinie, czy potyczkom partyzantów z „Gryfa Pomorskiego”, jak w Kornem k. Kościerzyny (→ partyzanci kaszubscy).

W 1965 r. przy Skwerze Gombrowicza w Gdyni odsłonięto pomnik z napisem „Ludziom Morza” oraz cytatem z Galla Anonima w przekładzie F. Fenikowskiego „Dziś synowie się nie trwożą burz ni szumu morskich wód”. Tworzą go cztery głazy wydobyte podczas pogłębiania akwenu portu gdyńskiego, symbolizujące cztery zawody morskie: dokerów, marynarzy, rybaków i stoczniowców, wśród których nie brakowało nigdy Kaszubów. Interesującym monumentem wykonanym z okazałego kamienia jest pomnik poświęcony trzechsetnej rocznicy odsieczy wiedeńskiej w Brzeźnie Szlacheckim (→ Jan III Sobieski i odsiecz wiedeńska), na którym prócz gryfa wyryto napis „Kaszubi pod Wiedniem 1683–1983”.

Po śmierci papieża Polaka Jana Pawła II w całym kraju pojawiło się mnóstwo poświęconych mu pomników o różnej treści i wartości artystycznej, w tym wiele na Kaszubach. W formie dużych kamieni w latach 2006–2007 oznaczono papieski szlak kajakowy rzeką Słupią (→ rzeki). Stosowne kamienne obeliski stanęły w: Gowidlinie, Sulęczynie, Parchowie, Soszycy, Gołębiej Górze, Gałąźni Małej, Leśnym Dworze, Lubuniu, Krępie Słupskiej oraz w Słupsku. Podobnie masowy charakter przybrało upamiętnianie katastrofy prezydenckiego samolotu pod Smoleńskiem z 2010 r. Stosowne tablice z nazwiskami ofiar katastrofy znalazły się na ścianie kolegiaty w Gdyni przy ul. Świętojańskiej, czy przy pomniku Chrystusa Króla w Kościerzynie. Znaczne nagromadzenie kamieni pamiątkowych i pomników, nieraz kuriozalnych jak Statua Świętowida Kaszubskiego, występuje w Centrum Edukacji i Promocji Regionu w Szymbarku.

Formę 14 kamiennych słupów przyjął zbudowany w latach 2010–2015 Szlak Abecadła Kaszubskiego w Wejherowie (→ kaszubskie nuty). Każdy słup poświęcony jest osobnej „nucie” owego alfabetu. W 2013 r. w Helu z dużych kamieni usypano swoisty kopiec, nazwany Kopcem Kaszubów. Na centralnym, największym kamieniu umieszczono tablicę z czarnym gryfem i napisem: „Kòpc Kaszëbów / HEL / POCZĄTEK POLSKI / AD 2013”. U jego podstawy umieszczono tablicę z konturami mapy Polski i wypisanymi wszystkimi oddziałami Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Jeden z ostatnich wymownych pomników w formie monumentalnego krzyża i głazu z tablicą pamiątkową w 2018 r. pojawił się w Tuszkowach w pow. kościerskim. Napis na płycie głosi: „Pomnik postawiony w rocznicę / NAWAŁNICY, / która nawiedziła także nasze tereny / w nocy z 11 na 12 sierpnia 2017 roku. / »Od powietrza, głodu, ognia i wojny / zachowaj nas Panie« / Wdzięczni Panu Bogu za ocalenie życia mieszkańcy parafii św. Michała Archanioła i Gminy Lipusz”.

Tomasz Rembalski

Bibliografia:

  • Fenikowski F., Oddech wieków. Sagi srebrzystej Gdyni, Gdańsk 1986
  • G.P., Tablice z nazwiskami, „Kurier Bytowski”, 25.01.2001, nr 4, s. 19
  • G.P., Woła pomocy. Zabytkowy obelisk na cmentarzu komunalnym przy ul. Gdańskiej w Bytowie wymaga pilnej naprawy, „Kurier Bytowski”, 12.04.2007, nr 15, s. 13
  • Gil-Śleboda J., Zapomniany pomnik, „Kurier Bytowski”, 10.08.2000, nr 31, s. 19
  • Karczewski S., Brzegiem Bałtyku. Przewodnik geologiczny po polskich brzegach Bałtyku, Warszawa–Kraków–Lublin–Łódź–Paryż–Poznań–Wilno–Zakopane 1926
  • Klechdy kaszubskie, wybór i tłum. S. Janke, Gdynia–Gdańsk 1996
  • Knoop O., Legendy pomorskie, tłum. D. Kaczor, I. Kowalska, wyd. II, Gdynia 2009
  • Mamuszka F., Wejherowo i ziemia wejherowska. Przewodnik, Gdańsk 1969
  • Miler M., Zaczarowany kamień. Podania ziemi bytowskiej i miasteckiej, Gdynia 2004
  • Ostrowska R., Trojanowska I., Bedeker kaszubski, wyd. II poszerzone i uzup., Gdańsk 1974
  • P. Cz., Marsz pokoleń pamięci wojny palikowej, „Kurier Bytowski”, 27.11.2008, nr 48, s. 17
  • P.C., Cel szczytny, ale…, „Kurier Bytowski”, 2.11.2006, nr 43, s. 7
  • Piasek D., Ziemia tuchomska w średniowieczu i wczesnym okresie nowożytnym (do 1658 r.), [w:] Dzieje Tuchomia i miejscowości gminy Tuchomie do 1989 roku, pod red. J. Ellwarta i D. Piaska, Gdynia 2015, s. 85–138
  • Pomierska J., Przysłowia kaszubskie. Studium z paremiografii i paremiologii, Gdańsk 2013
  • Przewodnik po zabytkach Chyloni, oprac. i red. R. Hirsch, Gdynia 2007
  • Rembalski T., Rekowo. Z dziejów kaszubskiej wsi drobnoszlacheckiej, Gdynia 2014
  • Zmuda Trzebiatowski Z., II Zjazd Rodzin Trzebiatowskich, Trzebiatkowy, 28–30 czerwca 2002 r., [w:] Trzebiatowscy 1515–2015. Edycja 2003, oprac. i red. Z. Zmuda Trzebiatowski i T. Żmuda-Trzebiatowski, Gdańsk [2003]

Netografia:

Ikonografia:

  1. Fot. Tomasz Rembalski
  2. Fot. Wioleta Rembalska

« Powrót do listy haseł
cookie Korzystając z tej strony zgadzasz się z naszą polityką prywatności. Close