Kaszubski
kontakt@kaszubopedia.pl
+48 58 346 22 31
Wesprzyj nas
Szukaj

Związek Polaków w Niemczech

« Powrót do listy haseł

Wytyczenie nowych granic między Republiką Weimarską a odrodzoną Rzeczpospolitą sprawiło, że po niemieckiej stronie pozostało ok 1.500.000 Polaków. Głównymi skupiskami, obok emigrantów mieszkających w Berlinie i uprzemysłowionych zachodnich częściach Niemiec, były tereny pograniczne: Górny Śląsk, Warmia i Mazury, Krajna Złotowska, Powiśle, Babimojszczyzna oraz Kaszuby bytowskie i lęborskie (→ granice Kaszub).

Aby zorganizować życie tej rozproszonej społeczności, tak bardzo zróżnicowanej regionalnie (i tożsamościowo) już w 1919 r. S. Sierakowski z Waplewa (Powiśle) zaczął tworzyć najpierw Związek Polaków w Prusach Wschodnich, a następnie w ślad za tym organizację obejmującą całą Republikę Weimarską. W ten sposób powstał Związek Polaków w Niemczech, organizacja założona 27.08.1922 r. z siedzibą w Berlinie. Pierwszym prezesem Związku był S. Sierakowski. Po nim tę funkcję przejął ks. B. Domański.

Działalność związku była bardzo szeroka i obejmowała właściwie wszystkie obszary życia. Utworzono np. w 1933 r. Centralny Bank Spółdzielczości Polskiej (tzw. Bank Słowiański). Ponadto przy wsparciu ZPwN działały liczne spółki rolnicze i handlowe, spółdzielnie i zjednoczenia zawodowe, instytucje opieki socjalnej, stowarzyszenia kulturalne, harcerstwo, zespoły artystyczne oraz kluby sportowe. Angażowano się także w życie polityczne. W latach 1922–1933 działała Polska Partia Ludowa mająca reprezentantów w Sejmie pruskim, sejmikach prowincjonalnych i powiatowych oraz radach miejskich i gminnych. Ponadto ZPwN wydawał własne gazety i czasopisma, m.in. „Gazetę Olsztyńską”, „Dziennik Berliński” oraz „Polaka w Niemczech”, „Młodego Polaka w Niemczech”, „Małego Polaka w Niemczech”, „Głos Pogranicza i Kaszub”. Organizacja używała również swojego znaku Rodła.

Il. 1. Muzeum Szkoły Polskiej w Płotowie

Związek był zorganizowany w pięciu Dzielnicach. Kaszuby znalazły się w Dzielnicy V pod nazwą „Pogranicze i Kaszuby”. Siedzibą był Złotów, ale faktycznie centrum życia polskiego znajdowało się w Zakrzewie, gdzie proboszczem był prezes Dzielnicy ks. B. Domański. W szczytowym okresie skupiała ona ok. 2700 członków.

Dzielnica V podzielona była na trzy okręgi: kaszubski, czyli powiaty bytowski i lęborski, poznański (powiat międzyrzecki i babimojski) oraz złotowski. Zebranie organizacyjne oddziału kaszubskiego odbyło się w 1924 r. w Ugoszczy. Wybrano wówczas Zarząd w składzie: prezes – J. Styp-Rekowski, wiceprezes – J. Gruba, sekretarz – B. Werra oraz skarbnik – T. Prądzyński. Najaktywniejsze były koła w Osławie Dąbrowie, Ugoszczy, Płotowie, Kłącznie i w Przewozie. Ponadto na tym terenie działał oddział Polskiego Towarzystwa Teatralnego, Towarzystwo Śpiewu oraz Związek Harcerstwa Polskiego. Wyróżniającą się aktywność przejawiały koła śpiewacze w Ugoszczy i Studzienicach, prowadzone przez organistę z Ugoszczy – B. Wróbla.

Szczególny nacisk w działalności Związku kładziono na tworzenie polskich szkół (→ edukacja). Było to możliwe od czasu, gdy dzięki wysiłkom ks. B. Domańskiego władze niemieckie w 1928 r. wydały Ordynację dotyczącą uregulowania szkolnictwa dla mniejszości polskiej w Prusach. Utworzono Związek Polskich Towarzystw Szkolnych, którego zadaniem było wspieranie procesu zakładania szkół. Kierownikiem towarzystwa w Bytowie został J. Bauer, pochodzący z Warmii i mający już doświadczenie z działalności na terenie Złotowa. (Był też sekretarzem ZPwN w Bytowie oraz koordynatorem kół młodzieżowych). Jego zasługą było, że stosunkowo szybko, bo już 3.07.1929 r. otwarto pierwszą w powiecie bytowskim polską szkołę, w Płotowie, do której początkowo uczęszczało 28 uczniów. Nauczycielem został S. Ledóchowski, jednak gdy mu cofnięto prawo do nauczania na terenie państwa niemieckiego, szkoła została zamknięta (w 1932 r.). Równie krótki był żywot szkoły w Osławie Dąbrowie – działała także między 1929 a 1932 r., a jeszcze krótszy w Rabacinie (otwarto ją w czerwcu 1930 r., a zamknięto w maju 1932 r.). Jedyną szkołą, która przetrwała do czasu wojny, była szkoła w Ugoszczy. Otwarta została 1.04.1930 r. w mieszkaniu T. Miszewskiego, a nauczycielem został L. Wysiecki. Warunki ich działania były niezwykle trudne, a w dodatku w 1932 r. wytoczono J. Bauerowi proces, w wyniku którego został skazany na 12 miesięcy więzienia i musiał opuścić Kaszuby.

Il. 2. Plakat z pięcioma prawdami Polaków

Ważnym wydarzeniem także dla kaszubskich działaczy z Pogranicza był Kongres Polaków w Niemczech, który odbył się 6.03.1938 r. w Berlinie w Theater des Volkes. Wzięło w nim udział ok 5000 osób – delegatów z wszystkich stron Niemiec. Przyjęto wówczas Pięć prawd Polaków:
1. Jesteśmy Polakami.
2. Wiara ojców naszych jest wiarą naszych dzieci
3. Polak Polakowi bratem!
4. Co dzień Polak narodowi służy.
5. Polska matką naszą – nie wolno mówić o Matce źle!

ZPwN działał aż do wybuchu II wojny światowej. Został formalnie rozwiązany przez władze hitlerowskie, a jego majątek skonfiskowano (Rozporządzenie Rady Ministrów III Rzeszy z 27.02. 1940 r.). Wielu działaczy rozstrzelano od razu po wybuchu wojny, a ok. 1200 członków uwięziono w obozach koncentracyjnych. Całkowitą liczbę prześladowanych szacuje się na co najmniej 2000 osób. W obozie zamordowany został m.in. J. Bauer, a w wyniku pobytu w obozie zmarł także J. Styp-Rekowski. Na ścięcie za zdradę Rzeszy skazani zostali A. Szroeder, M. Gąszczak, J. Horst oraz P. Gostomski (wyrok wykonano 1.04.1943 r. w Moabicie w Berlinie).

Pamięć o wydarzeniach z tego okresu trwała na ziemi bytowskiej przez cały okres powojenny, choć długo po 1945 r. lepiej było nie przyznawać się do przynależności do ZPwN. I to mimo okrutnych prześladowań, jakich doznali działacze polonijni w czasie wojny. Pierwszym po wojnie znaczącym akcentem nawiązującym do okresu międzywojennego było zorganizowanie zlotu bojowników o polskość ziemi bytowskiej, który odbył się 18.05.1958 r., dokładnie w 35. rocznicę utworzenia V Dzielnicy Związku Polaków w Niemczech. Wzięło w nim udział ponad 600 osób, które po raz pierwszy po wojnie mogły się spotkać i opowiedzieć o swoich doświadczeniach, cierpieniach i oczekiwaniach. Podczas tego zlotu odsłonięto tablicę poświęconą pamięci J. Bauera, twórcy miejscowych szkół polskich, zamordowanego przez hitlerowców.

Il. 3. Grób rodziny Styp-Rekowskich w Płotowie

Kilkoro bohaterów z tych lat otrzymało swoje ulice w Bytowie (J. Bauer, J. Styp-Rekowski, B. Werra), a w Złotowie jest kilka ulic, które nazwano imieniem działaczy ZPwN. J. Styp-Rekowski przez wiele lat był patronem Szkoły Podstawowej Nr 3, a bytowski ogólniak nosi imię Bojowników o Wolność i Polskość Ziemi Bytowskiej (stosowna tablica wisi na budynku szkoły, a wewnątrz szkolnego umieszczono drugą tablicę zawierającą m.in. Prawdy Polaków przyjęte na kongresie w Berlinie w 1938 r.). Zakrzewska szkoła podstawowa nosi imię ks. B. Domańskiego. Przy okazji obchodów 650. rocznicy nadania praw miejskich w Bytowie w 1996 r. odsłonięto pomnik poświęcony polskości Kaszub bytowskich. Podobne znaki pamięci znajdują się także w sąsiedniej gminie Studzienice (np. tablica na szkole w Ugoszczy i pamiątkowa drewniana kapliczka w centrum wsi).

Na Kaszubach obchodzi się również uroczyście kolejne rocznice powstania Związku czy np. uczestnictwa w Kongresie Polaków w Berlinie w 1938 r. Organizowane są konferencje naukowe i ukazują się liczne publikacje. Symbolicznym miejscem jest Muzeum Szkoły Polskiej w Płotowie otwarte w 1979 r., będące oddziałem Muzeum Zachodniokaszubskiego w Bytowie (→ muzea). Ono też ma drugi obiekt w tej wsi – w dawnej zagrodzie Styp-Rekowskich, gdzie znajduje się centrum edukacyjno-wystawiennicze. Ważnym znakiem pamięci jest też grobowiec rodziny Styp-Rekowskich na pobliskim cmentarzu. Warto obejrzeć film w reż. Zofii Ołdak z 1986 r. pt. Abecadło kaszubskie, w którym można jeszcze obejrzeć zachowany dworek Rekowskich, ale też zapoznać się z historią kaszubskiego pogranicza.

Il. 4. Plakat upamiętniający 100-lecie istnienia Związku Polaków w Niemczech

Uchwałą z 7.12.2017 Senat RP zdecydował o ustanowieniu roku 2018 Rokiem Prawd Polaków spod znaku Rodła. Bardzo uroczyście obchodzono także 100-lecie Związku w 2022 r. Nastąpiło porozumienie między władzami samorządowymi trzech województw: pomorskiego, wielkopolskiego i warmińsko-mazurskiego o wspólnej organizacji wydarzeń. Wypracowane zostało wspólne logo, muzeum bytowskie przygotowało wystawę, która prezentowana była w wielu miejscach północnej Polski, ale też np. w Warszawie (i jest do pobrania w sieci). Inauguracja miała miejsce w kwietniu 2022 r. w Waplewie – w dawnym majątku Sierakowskich, gdzie dziś mieści się muzeum. Łącznie odbyło się kilkadziesiąt imprez: konferencji, spotkań, dyskusji, wydarzeń kulturalnych, konkursów szkolnych, upamiętnień, rekonstrukcji historycznych etc. Sejmik Województwa Pomorskiego przyjął także specjalną uchwałę przypominającą tradycje Związku i jego zasługi.

W 1950 r. ZPwN został ponownie zarejestrowany w Republice Federalnej Niemiec z siedzibą we Frankfurcie nad Menem (w 1956 r. przeniesiono ją do Bochum). W latach 1964–1969 jego prezesem był Kaszuba – ks. J. Styp-Rekowski „Ksiądz Rodak”. W kościele w Niezabyszewie znajduje się tablica mu poświęcona (1994 r.).

Cezary Obracht-Prondzyński

Bibliografia:

  • Adamiec F., Świerc P., Związek Polaków w Niemczech, Opole 1968.
  • Działalność narodowa Polaków na północnym pograniczu polsko-niemieckim w dwudziestoleciu międzywojennym, red. Z. Romanow, Bytów-Pruszcz Gdański 2010.
  • Galikowski S., Szkolnictwo polskie w powiecie bytowskim w dwudziestoleciu międzywojennym, „Rocznik Koszaliński”, t. 4, 1968.
  • Knosała W., Utrwalić pamięć. O rodzinie Styp-Rekowskich z Płotowa, Gdańsk-Bytów 1994.
  • Ksiądz Patron Bolesław Domański (1872-1939) a tradycje Związku Polaków w Niemczech na Krajnie, red. J. Kęcińska, Gdańsk-Wielki Buczek 2004.
  • Lehr H., Osmańczyk E., Polacy spod znaku Rodła, Warszawa 1972.
  • Mazurek J., Szkoły polskie i losy ich uczniów w powiecie bytowskim w latach 1919-1975, „Dzieje Najnowsze”, 1975, nr 4.
  • 80 Rocznica Związku Polaków w Niemczech, red. S. Kawska-Tatara, A. Lubiński, M. Michalik, Sztum-Kwidzyn 2002.
  • Osmańczyk E., Niezłomny proboszcz z Zakrzewa, rzecz o Księdzu Patronie Bolesławie Domańskim, Posłowie J. Borzyszkowski, Warszawa 1989.
  • Skóra W., Kaszubi i słupski proces Jana Bauera w 1932 roku. Z dziejów polskiego ruchu narodowego na Pomorzu Zachodnim (część 1), Poznań-Słupsk 2016.
  • Wrzesiński W., Polski ruch narodowy w Niemczech 1922-1939, Poznań 1970.
  • Wysiecki L., Wspomnienia nauczyciela polskiej szkoły powszechnej w Ugoszczy na Kaszubach, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, 1983, z. 1.
  • Związek Polaków w Niemczech w latach 1922-1982, red. Jerzy Marczewski, Warszawa 1987.

Netografia:

Filmografia:

Ikonografia:

  1. Źródło: Instytut Kaszubski
  2. Źródło: Instytut Kaszubski
  3. Źródło: Instytut Kaszubski
  4. Źródło: Instytut Kaszubski

« Powrót do listy haseł
cookie Korzystając z tej strony zgadzasz się z naszą polityką prywatności. Close