Zabëtczi kaszëbsczégò jãzëka

Zôczątczi kaszëbsczi pismieniznë są zrzeszoné z refòrmacją, jakô w XVI w. ùmòcniła sã w Pòmòrsczim Ksãżstwie i przekôzóny mù w lenno bëtowskò-lãbòrsczi zemi. Nôstarszé tekstë nalôzł F. Tetzner w Smôłdzënie: Duchowne Piesnie D. Marcina Luthera Krofeya (z rokù 1586), Mały Catechism D Marciná Lutherá (z r. 1643) Mòstnika i rãkòpisowé Perykopy (1699?, ss. 520; kòpiô zabëtkù na place CD w Warkòwnie Pòmòrzoznajôrstwa w Torniu) pisóné przez rozmajitëch aùtorów, pòzwóné przez Lorentza – chtëren je nalôzł – smôłdzëńsczima, nié blós z pòzdrzatkù na môl nalezeniô zabëtkù, ale i wërazné jãzëkòwé znanczi. Te dzélëczi Sw. Pismionów namienioné do czëtaniô òb czas nôbòżeństwów (149 wëjimków, a w drëdżim parce 14 mòdlëtwów) są tim wôrtniészé, że przez dopisënczi (tpzw. glosë) pòkazywają swiądną robòtã nad jãzëkã. Pòtrzébnotã dopasowaniô tekstu do òdbiércë je widzec òsoblëwie w leksyce – niepewné słowò òstało pòdczorchniãté, a nad nim je dopisóné jinszé, colemało znóné na nordze Kaszëb abò słowińsczé. Na taczi ôrt je zmienioné m.jin. imię na miono, ku brzegu na do kraju, rychło na chutko, zwonek na zwonk, mniema na mesly, patrząc na źdrźąc, w zwierciadle na w speglu (germanizm szpédżel je ùżiwóny pòwszedno do dzysdnia, mni zdrzadło).

W protestancczich òbrządkach spiewë miałë wôżną rolã, co tłómaczi wielënã ùchòwónëch drëków i òdpisów kancjonałów. W Stôrokaszëbsczim spiéwnikù je 129 piesni (dwajãzëkòwò) z XVI, XVII i XVIII w.; przepisónëch przez Krofeya z jinëch protestancczich spiéwników (téż psalm w tłómaczenim J. Kòchanowsczégò), ale téż z gãbnégò przekazënkù. Perykopy i Spiéwnik (òbëdwa zabëtczi są w Greifswaldze) wëdôł z òriginału w 1967 r. F. Hinze (Altkaschubisches Gesangbuch i Die Schmolsiner Perikopen).

Jãzëk religijnëch zabëtków – colemało tłómaczeniów z niemiecczégò abò adaptacji z pòlsczégò – je wszelejak kwalifikòwóny. Gôdô sã, że to tamtoczasnô pòmòrskô pòlaszëzna z kaszëbsczima gwôscëwòscama, òsoblëwie słowarzowima (H. Pòpòwskô-Tabòrskô), ale równoprawno mòżemë scwierdzëc, że wedle ùdbë béł to kaszëbsczi jãzëk bùdowóny na pòlsczim mòdle i dlôte mòcno spòlaszałi. Sami aùtorzë zwelë gò slawięsky abò słowięski, to je słowiński, to znaczi apartny òd słowiańsczégò pòlsczégò jãzëka ùżiwónégò na Pòmòrzim w katolëcczim Kòscele. Krofey, Pòntanus i jinszi aùtorzë bëlno wiedzelë, jak gôdają jich wiérny w Bëtowie abò w Smôłdzënie, czej dlô nich te tłómaczenia robilë.

Przysięgi z Wierzchocina (notowóné w latach 1706–1722) – jedurny swiecczi słowińsczi zabëtk – òpiselë Lorentz (1896) i Tetzner (1899). W tim czasu rãkòpis słëchôł do zemsczégò miéwcë, co zwôł sã Gùstke i béł z Wierzchòcëna (krótkò Smôłdzëna), pòtemù zadżinął. W Ossolineum je òdpisënk przësëgów zrobiony na pòlét A. Mùczi [niem. Ernst Mucke] z Łużëców i to òn je dzysô spòdlim badérowaniów. Wielëna kaszëbizmów je wikszô jak w religijnëch tekstach, co mòże swiadczëc ò jaczis normie jãzëka ùżiwónégò w kòscele. Do te sądowé rotë dôwają wiele przëmiarów słowiznë, jaczi nie nalézemë w kònfesyjnëch tekstach, np. chòwa, dzél, górz, zymk, słowińsczé fòrmë bur, kasz. gbùr, i jesta ‘je’ òkòma òglowòkaszëbsczégò jem.

Kaszëbsczi jãzëk jakno swiądny artisticzny strzódk w lëteracczim dokazu pòjôwiô sã w anonimòwim dokazu na binã z 1643 r. pt. TRAGEDİA O BOGACZV Ÿ ŁAZARZV z Pisma swiętego wÿięta ÿ Nowo wier∫zęm opisana Polskim (rãkòpis w Miesczi Bibliotece we Gduńskù), wëd. w 1999 r. (reprodukcjô òriginału i transkripcjô) w òbr. J. Trédra (→ kaszëbsczi teater, terôczasnô premiera dokazu: Teatr Wybrzeże 1968). Bibliofilsczi pierszi egzemplôrz ti ksążczi òstôł darowóny òb czas sw. mszë na sopòcczim hipodromie Janowi Pawłowi II. W drëdżim intermedium pòjôwiô sã pòstacjô Kaszëbë Sobieraja i dzãka temù pierszi rôz w pòlskòjãzëkòwim ùsôdzkù pòjawiła sã kaszëbskô leksyka: nôstarszé zeswiôdczenia wërazów: knarz: knarza tłustego i sarn: sarnu tłustego i za sarnu, a téż jachał, na waju, z sarnem i tyrzać ‘ridowac’, przër. dôwné słowiń. terzac ‘biec’, ‘chùtkò jachac’ i kasz. turzëc ‘nëkac na kòniu’.

Wprowadzenié lëtrzëznë jakno państwòwégò wëznaniô w pòmòrsczim ksãżstwie, a stało sã to na Trzebiatowsczim Sejmikù w 1534 r. w bëtnoscë ksążãtów Barnima IX Pòbòżnégò i Filëpa I, dało mòżlëwòtã pòjawieniô sã kòscelnëch tekstów w jãzëkù wiérnëch, dodôwało ùwôżaniô słowińsczi mòwie i brzadowało rozwijã kaszëbiznë, równak pózni, czej zaczãło sã ògrańcziwanié wielënë słowiańsczich nôbòżeństwów, miało cësk na germanizacjã, czej katolëcczi Kòscół na Gduńsczim Pòmòrzim prowadzył do dominacje pòlaszëznë.

Justina Pòmierskô

Bibliografiô:

• Popowska-Taborska H., Przysięgi słowińskie z Wierzchocina, [w:] Słowińcy, ich język i folklor, „Zeszyty Problemowe Nauki Polskiej”, XXII, 1961, s. 87–108, [Przedrëk w:] Szkice z kaszubszczyzny. Dzieje, zabytki, słownictwo, Gduńsk, MKPPiM, Towarzëstwò Drëchów Wejrowsczi Zemi, 1987, s. 65–84
• Popowska-Taborska H., Refleksje na marginesie badań kaszubskich zabytków językowych, „Acta Cassubiana”, t. VIII, 2006, s. 101-109
• Popowska-Taborska H., Uwagi o języku Perykop smołdzińskich, „Język Polski”, XLVIII, 1, 1968, s. 33–40. [Przedrëk w:], Szkice z kaszubszczyzny. Dzieje, zabytki, słownictwo, Gduńsk, MKPPiM, Towarzëstwò Drëchów Wejrowsczi Zemi, 1987, s. 85–92
• Popowska-Taborska H., Pomorska polszczyzna utrwalona w dziele Szymona Krofeja, [w:] Polszczyzna regionalna Pomorza (Zbiór sztudiów), t. 7, red. Kwirina Handke, Warszawa 1996, s. 7-22.
• Popowska-Taborska H., Szymon Krofey i Michał Pontanus — niełatwa kwestia autorstwa kaszubskich zabytków, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, t. 37, 2001, s. 89-97
• Sikora A.R., Teksty biblijne w najstarszych zabytkach piśmiennictwa kaszubskiego (XVI-XVIII w.), Pòznań 2009
• Sikora A.R., »W początku bylo Slowo…«. Najstarsze kaszubskie teksty biblijne, Kartuzë 2010 (rec. M. Cëbùlsczégò)
• Sikora A.R., Teksty biblijne w Cwicźeniu Katechismowym Szymona Krofeja – osiemnastowiecznym zabytku piśmiennictwa kaszubskiego, „Studia Gnesnensia”, t. XXXI (2017), s. 5–17
• Szultka Z., Piśmiennictwo polskie i kaszubskie Pomorza Zachodniego od XVI do XIX wieku, Pòznań 1994
• Tragedia o bogaczu i Łazarzu, z rãkòpisu òdczëtôł i do drëkù przërëchtowôł J. Tréder, Gduńsk-Gdiniô 1999
• Witczak T., Gdańska „Tragedia o bogaczu i Łazarzu” w rękopisie z 1643 r., „Pamiętnik Literacki”, 1952, s. 574-595
• Zieniukowa J., Altkaschubisches Gesangbuch, herausgegeben von Friedhelm Hinze, Berlin 1967, „Poradnik Językowy”, 1969, 2, s. 99-101. (rec.)

Ikònografiô:

1. Zdrzódło: Kaszëbsczi Institut
2. Zdrzódło: Kaszëbsczi Institut