Początki piśmiennictwa kaszubskiego wiążą się z reformacją, która w XVI w. utrwaliła się w Księstwie Pomorskim i przekazanej mu w lenno ziemi bytowsko-lęborskiej. Najstarsze teksty znalazł F. Tetzner w Smołdzinie: Duchowne Piesnie D. Marcina Luthera Krofeya (z roku 1586), Mały Catechism D Marciná Lutherá (z r. 1643) Mostnika i rękopiśmienne Perykopy (1699?, ss. 520; kopia zabytku na płycie CD w Pracowni Pomorzoznawstwa w Toruniu) pisane przez różnych autorów, opatrzone przez Lorentza – który je znalazł – określeniem smołdzińskie, nie tylko ze względu na miejsce odnalezienia zabytku, ale i wyraziste cechy językowe. Te fragmenty Pisma Św. przeznaczone do czytania podczas nabożeństw (149 urywków, a w części drugiej 14 modlitw) są tym cenniejsze, że poprzez dopiski (tzw. glosy) ukazują świadomą pracę nad językiem. Potrzebę dostosowywania tekstu do odbiorcy widać zwłaszcza w leksyce, tj. wyraz niejasny został podkreślony, a nad nim nadpisano inny, najczęściej znany na północy Kaszub lub słowiński. Zmieniono w ten sposób m.in. imię na miono, ku brzegu na do kraju, rychło na chutko, zwonek na zwonk, mniema na mesly, patrząc na źdrźąc, w zwierciadle na w speglu (germanizm szpédżel używany powszechnie do dziś, rzadziej zdrzadło).
W obrządkach protestanckich śpiewy pełniły ważną rolę, co tłumaczy wielość zachowanych druków i odpisów kancjonałów. Śpiewnik starokaszubski zawiera 129 pieśni (dwujęzycznie) z XVI, XVII i XVIII w.; przepisane przez Krofeya z innych protestanckich śpiewników (również psalm w tłumaczeniu J. Kochanowskiego), ale też z przekazu ustnego. Perykopy i Śpiewnik (oba zabytki znajdują się w Greifswaldzie) wydał z oryginału w 1967 r. F. Hinze (Altkaschubisches Gesangbuch i Die Schmolsiner Perikopen).
Język zabytków religijnych – zwykle tłumaczeń z niemieckiego lub adaptacji z polskiego – bywa różnie kwalifikowany. Mówi się, że to ówczesna polszczyzna pomorska z właściwościami kaszubskimi, zwłaszcza słownikowymi (H. Popowska-Taborska), ale równoprawnie można twierdzić, że z zamysłu był to język kaszubski budowany na wzorcu polskim i dlatego mocno spolonizowany. Sami autorzy określali go jako język slawięsky czy słowięski, tj. słowiński, tzn. różny od słowiańskiego języka polskiego używanego na Pomorzu w Kościele katolickim. Krofej, Pontanus i inni autorzy dobrze wiedzieli, jak mówią ich wierni w Bytowie czy w Smołdzinie, gdy dla nich te tłumaczenia tworzyli.
Przysięgi z Wierzchocina (notowane w latach 1706–1722) – jedyny świecki zabytek słowiński – opisali Lorentz (1896) i Tetzner (1899). W owym czasie rękopis należał do właściciela ziemskiego nazwiskiem Gustke z Wierzchocina (nieopodal Smołdzina), potem zaginął. W Ossolineum znajduje się odpis przysiąg zrobiony na zamówienie A. Muki [niem. Ernst Mucke] z Łużyc i to on jest dziś podstawą badań. Nasilenie kaszubizmów jest znacznie większe niż w tekstach religijnych, co może świadczyć o pewnej normie języka używanego w kościele. Nadto roty sądowe dostarczają przykładów słownictwa, którego darmo szukać w tekstach konfesyjnych, np. chòwa ‘żywy inwentarz’, dzél ‘udział’, górz ‘gniew’, zymk ‘wiosna’, słowińskie formy bur, kasz. gbùr, ‘chłop’ i jesta ‘jest’ obok ogólnokszubskiego jem ‘jestem’.
Język kaszubski jako świadomy środek artystyczny w dziele literackim pojawia się w anonimowym utworze dramatycznym z 1643 r. pt. TRAGEDİA O BOGACZV Ÿ ŁAZARZV z Pisma swiętego wÿięta ÿ Nowo wier∫zęm opisana Polskim (rękopis w Bibliotece Miejskiej w Gdańsku), wyd. w 1999 r. (reprodukcja oryginału i transkrypcja) w oprac. J. Tredera (→ teatr kaszubski, współczesna premiera sztuki: Teatr Wybrzeże 1968). Bibliofilski pierwszy egzemplarz tej książki został ofiarowany podczas mszy św. na sopockim hipodromie Janowi Pawłowi II. W drugim intermedium występuje postać Kaszuby Sobieraja i w efekcie po raz pierwszy w polskojęzycznym utworze pojawiła się kaszubska leksyka: najstarsze poświadczenia wyrazów: knarz ‘kiernoz’: knarza tłustego oraz sarn ‘rogacz’: sarnu tłustego i za sarnu, a też jachał, na waju, z sarnem i tyrzać ‘jechać (konno?)’, por. dawne słowiń. terzac ‘biec’, ‘szybko jechać’ i kasz. turzëc ‘pędzić na koniu’.
Wprowadzenie luteranizmu jako wyznania państwowego w księstwie pomorskim, a stało się to na Sejmiku Trzebiatowskim w 1534 r. w obecności książąt Barnima IX Pobożnego i Filipa I, umożliwiło pojawienie się tekstów kościelnych w języku wiernych, nobilitowało mowę słowińską i przyczyniło się do rozwoju kaszubszczyzny, w dalszej jednak kolejności, gdy zaczęto ograniczać liczbę słowiańskich nabożeństw, przyczyniło się do germanizacji, gdy z kolei Kościół katolicki na Pomorzu Gdańskim prowadził do dominacji polszczyzny.
Justyna Pomierska
Bibliografia:
- Popowska-Taborska H., Przysięgi słowińskie z Wierzchocina, [w:] Słowińcy, ich język i folklor, „Zeszyty Problemowe Nauki Polskiej”, XXII, 1961, s. 87–108, [Przedruk w:] Szkice z kaszubszczyzny. Dzieje, zabytki, słownictwo, Gdańsk, MPiMKP, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Wejherowskiej, 1987, s. 65–84.
- Popowska-Taborska H., Refleksje na marginesie badań kaszubskich zabytków językowych, „Acta Cassubiana”, t. VIII, 2006, s. 101-109.
- Popowska-Taborska H., Uwagi o języku Perykop smołdzińskich, „Język Polski”, XLVIII, 1, 1968, s. 33–40. [Przedruk w:], Szkice z kaszubszczyzny. Dzieje, zabytki, słownictwo, Gdańsk, MPiMKP, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Wejherowskiej, 1987, s. 85–92.
- Popowska-Taborska H., Pomorska polszczyzna utrwalona w dziele Szymona Krofeja, w: Polszczyzna regionalna Pomorza (Zbiór studiów), t. 7, red. Kwiryna Handke, Warszawa 1996, s. 7-22.
- Popowska-Taborska H., Szymon Krofey i Michał Pontanus — niełatwa kwestia autorstwa kaszubskich zabytków, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, t. 37, 2001, s. 89-97.
- Sikora A.R., Teksty biblijne w najstarszych zabytkach piśmiennictwa kaszubskiego (XVI-XVIII w.), Poznań 2009.
- Sikora A.R., »W początku bylo Slowo…«. Najstarsze kaszubskie teksty biblijne. Kartuzy 2010 (rec. M. Cybulskiego).
- Sikora A.R., Teksty biblijne w Cwicźeniu Katechismowym Szymona Krofeja – osiemnastowiecznym zabytku piśmiennictwa kaszubskiego, „Studia Gnesnensia”, t. XXXI (2017), s. 5–17.
- Szultka Z., Piśmiennictwo polskie i kaszubskie Pomorza Zachodniego od XVI do XIX wieku, Poznań 1994.
- Tragedia o bogaczu i Łazarzu, z rękopisu odczytał i do druku przygotował J. Treder, Gdańsk-Gdynia 1999.
- Witczak T., Gdańska „Tragedia o bogaczu i Łazarzu” w rękopisie z 1643 r., Pamiętnik Literacki”, 1952, s. 574-595.
- Zieniukowa J., Altkaschubisches Gesangbuch, herausgegeben von Friedhelm Hinze, Berlin 1967, „Poradnik Językowy”, 1969, 2, s. 99-101. (rec.).
Ikonografia:
- Źródło: Instytut Kaszubski.
- Źródło: Instytut Kaszubski.