Wielka Wieś

Wielka Wieś to miejscowość w powiecie puckim, która włączona została do rozrastającego się Władysławowa, tracąc odrębność administracyjną i nazwę.

W dokumencie z 1284 r., wystawionym przez księcia pomorskiego Mestwina występuje jako Velaves. W 1376 r. otrzymała przywilej lokacyjny nadany przez komtura gdańskiego, potwierdzony 25.02.1633 r. przez króla polskiego Władysława IV. Wieś miała wówczas 30 włók gruntu, z czego 3 należały do Chłapowa oraz łąki na Helu. Ten stan posiadania potwierdza lustracja z 1678 r.

W czasie sporów sukcesyjnych o tron szwedzki Władysław IV rozpoczął w 1635 r. budowę dwóch fortyfikacji położonych na wschód od Wielkiej Wsi, których zadaniem była obrona dostępu do Pucka, będącego siedzibą floty polskiej. Budowa twierdz Władysławowo (większej złożonej z sześciu bastionów) i Kazimierzowo została zakończona w 1637 r. Były one elementem polityki morskiej Władysława IV. Zniszczone w czasie wojen ze Szwecją fortece z biegiem czasu zostały zasypane przez piasek morski. Po I rozbiorze Polski Wielka Wieś znalazła się pod panowaniem pruskim, należąc do królewskiego urzędu dominalnego. Była jedną z większych miejscowości na wybrzeżu kaszubskim – w 1885 r. liczyła 425 mieszkańców, w tym 423 katolików i 2 ewangelików, a w 1907 r. – 507 katolików.

Mieszkańcy Wielkiej Wsi od wieków trudnili się rolnictwem i rybołówstwem. W 1885 r. 50 spośród ogólnej liczby ludności wynoszącej 425 osób zajmowało się rybołówstwem, a ogółem 250 osób utrzymywało się z połowu i sprzedaży ryb. W 1924 r. w miejscowości było 61 rodzin rybackich, natomiast w 1930 r. działało tu 111 rybaków (część z nich zajmowała się też innymi zajęciami), dysponujących 36 łodziami. Po odzyskaniu niepodległości po I wojnie światowej liczba stałych mieszkańców Wielkiej Wsi zaczęła się zwiększać. W 1921 r. liczyła 641 mieszkańców i była największą po Pucku miejscowością na polskim wybrzeżu.

Rozwój Wielkiej Wsi nastąpił po odzyskaniu niepodległości przez Polskę po I wojnie światowej. W dniu 10.02.1920 r. w Pucku odbyły się uroczyste Zaślubiny Polski z Bałtykiem. Następnego dnia podczas objazdu ziemi pomorskiej gen. J. Haller zawitał do Wielkiej Wsi i odbył rejs kutrem „Gwiazda Morza”, należącym do kaszubskiego rybaka J. Myślisza. W komitecie organizującym przyjęcie generała i osób mu towarzyszących w Wielkiej Wsi był L. Torliński, właściciel największego gospodarstwa rolnego. Według płk. H. Bagińskiego zaoferował on generałowi do sprzedaży 20 ha ziemi wraz z lasem na cele letniskowe. Transakcją zajął się płk Bagiński. Właścicielem jednej z działek został gen. Haller, który w 1922 r. zbudował drewniany domek letniskowy nazwany Hallerówką. Obok letnią siedzibę postawił adiutant generała kpt. J. Dworzański, a całą osadę nazwano Hallerowem. Natomiast Bagiński pobudował pensjonat „Warszawianka”, prowadzony przez jego żonę do 1939 r. W 2000 r. w Hallerówce otwarto Centrum Pamięci gen. J. Hallera i Błękitnej Armii. Od czerwca 2013 r. stanowi ona oddział Muzeum Ziemi Puckiej im. Floriana Ceynowy w Pucku (→muzea). Na wystawie prezentowane są pamiątki, w tym rzeczy osobiste związane z generałem i żołnierzami dowodzonej przez niego Błękitnej Armii.

W 1926 r. powstało Towarzystwo Przyjaciół Hallerowa, skupiające zarówno właścicieli domów letniskowych, artystów, a także mieszkańców Wielkiej Wsi i pracowników Starostwa Powiatowego w Pucku. Celem Towarzystwa było inicjowanie i wspomaganie rozwoju osady pod względem ekonomicznym, kulturalnym, estetycznym. Wieloletnim prezesem Towarzystwa był malarz F. Szwoch, autor cyklu obrazów o tematyce marynistycznej jak Rybak z Helu, Wieczór nad zatoką, Bitwa pod Puckiem, Bitwa Oliwska. W swoim domu letnim urządził małą salę wystawową. Poza sezonem letnim Towarzystwo Przyjaciół Hallerowa miało swoje biuro w Warszawie. Z inicjatywy Towarzystwa 15.06.1927 r. powstał przystanek kolejowy „Hallerowo”, zamknięty po niespełna dwóch latach i oddany ponownie do użytku w 1929 r. jako stacja „Wielka Wieś – Hallerowo”. Stacja o takiej nazwie funkcjonowała do 1950 r.

Do rozwoju Wielkiej Wsi przyczyniła się budowa portu rybackiego. Już w końcu XIX w. kaszubscy rybacy zgłaszali władzom pruskim potrzebę budowy portu nad otwartym morzem, dającego schronienie łodziom rybackim. Po odzyskaniu niepodległości zwracali się z petycjami w tej sprawie do władz polskich. Po raz pierwszy wyartykułował je wspomniany już J. Myślisz na przyjęciu wydanym 11.02.1920 r. na cześć gen. J. Hallera. O budowę portu zabiegali jeszcze przez kilka lat, wysyłając delegacje do władz, m.in. w 1929 r. do wicepremiera K. Bartla, a w maju 1931 r. delegacja kaszubska z J. Myśliszem była u prezydenta RP I. Mościckiego. Mimo trudnej sytuacji finansowej w 1933 r. Rada Ministrów wyasygnowała środki na prace nad lokalizacją portu – po badaniach hydrograficznych jako najbardziej optymalne miejsce wyznaczono teren między Wielką Wsią a Hallerowem. Pierwsze pale pod falochron wbito 18.03.1936 r. Projekt portu był pracą dyplomową wykonaną na Politechnice Warszawskiej przez P. Szawernowskiego i S. Łabucia pod kierunkiem prof. M. Rybczyńskiego.

Port budowało konsorcjum polsko-francuskie, a pracami kierował inżynier J. Czyż-Mintowt, budowniczy portów morskich m.in. w Gdyni. W uroczystym otwarciu portu Władysławowo (nazwa nadana 2.05.1938 r.) w dniu 3.05.1938 r. uczestniczyli m.in. wicepremier E. Kwiatkowski, minister przemysłu i handlu A. Roman, bp S. Okoniewski. W czasie II wojny światowej port został uszkodzony (→wojna i okupacja). W styczniu 1945 r. Niemcy zatopili 10 kutrów i zniszczyli torpedami część falochronu zachodniego. W 1946 r. przystąpiono do odbudowy, a w dwa lata później do budowy warsztatów naprawczych i dwóch pomostów rybackich.

Duże znaczenie miało otwarcie w 1951 r. we Władysławowie oddziału Przedsiębiorstwa Połowów i Usług Rybackich „Arka” z Gdyni, które następnie w 1955 r. zostało przekształcone w samodzielne przedsiębiorstwo „Szkuner”, dysponujące 32 jednostkami pływającymi. Z biegiem czasu stało się ono największym polskim przedsiębiorstwem kutrowym, przetrwało przemiany ustrojowe po 1989 r. Obecnie jako spółka z o.o. zajmuje się połowami i przetwórstwem ryb. Ponadto zarządza portem we Władysławowie.

Powstanie „Szkunera” spowodowało, iż część rybaków kaszubskich z Wielkiej Wsi i Półwyspu Helskiego porzuciła połowy małymi prywatnymi łodziami i kutrami i przeszła do pracy w przedsiębiorstwie państwowym, zapewniającym lepsze zarobki i warunki pracy. Duże znacznie miało także otwarcie w 1969 r. we władysławowskim porcie kompleksu przetwórstwa ryb z halami przetwórstwa, urządzeniami do zamrażania i komorami chłodniczymi.

Miejscowość, a następnie miasto Władysławowo powstało z połączenia kaszubskiej Wielkiej Wsi, osady letniskowej Hallerowo oraz portu rybackiego Władysławowo. Nazwy tej zwyczajowo używano od maja 1938 r. na określenie trzech powyższych miejscowości. Dopiero jednak 1.07.1952 r. utworzyły one gminę Władysławowo, która dwa lata później otrzymała status osiedla. Prawa miejskie Władysławowo otrzymało 30.06.1963 r. W latach 60. nastąpił gwałtowny wzrost liczby ludności, coraz większego znaczenia dlań nabierała też turystyka. Obecnie Władysławowo należy do najpopularniejszych miejscowości turystycznych nad polską częścią Bałtyku.

Najbardziej rozpoznawalnym budynkiem we Władysławowie jest Dom Rybaka wzniesiony w latach 1953–1956 jako hotel dla rybaków. Jest przykładem budownictwa w stylu socrealistycznym (→ socjalizm na Kaszubach): początkowo mocno krytykowany, obecnie stanowi atrakcję turystyczną miasta, w tym zwłaszcza 8-piętrowa wieża z dwoma tarasami widokowymi, z których można oglądać okolice, a przede wszystkim morze. W 1973 r. w granice Władysławowa została włączona Jastrzębia Góra. Powstała ona w latach międzywojennych jako osiedle domków letniskowych. Ich właścicielami byli m.in. gen. T. Rozwadowski i lekarz prof. T. Ostrowski. W 2015 r. Jastrzębia Góra została odłączona od Władysławowa, uzyskując status wsi.

Z Wielką Wsią (Władysławowem) związana jest rodzina kaszubskich rzeźbiarzy ludowych. L. Golla (1923–1992), rybak z zawodu, „odkryty” w latach 50. XX w. przez kustoszki Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, nazywany był „rzeźbiarzem rybackiego świata”. Stała wystawa jego prac znajduje się w Hallerówce. Rzeźbiarstwem od lat zajmuje się także jego syn Piotr. Od 2004 r. we Władysławowie działała pierwsza kaszubskojęzyczna rozgłośnia Radio Kaszëbë, przeniesiona następnie do Rumi, a stamtąd do Gdyni (→ radio po kaszubsku/radia kaszubskie).

Anna Kwaśniewska

Bibliografia:

• Abramowicz M., Natchnieni morzem. Władysławowo – ludzie i ich historie, Gdańsk-Władysławowo 2017
• Białkowska R., Przedsiębiorstwo Połowów i Usług rybackich „Szkuner” we Władysławowie. Materiały z seminarium naukowego 60 lat portu we Władysławowie, 15 grudnia 1998 r., Gdańsk 1998
• Grodzicki J.. Kurowski E.,, Piasecki B., Władysławowo, Gdańsk 1997
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XIII, red. B. Chlebowski, Warszawa 1893, s. 336-337

Netografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski