Wesele kaszubskie

Tradycyjne opisy miłości zawarte w pieśniach ludowych rzadko kiedy oddawały realia związane z kojarzeniem par małżeńskich. Wśród niepisanych praw, nakazów i obyczajów na pierwszym miejscu stawiano równość majątkową oraz wspólnotę etniczną, religijną i narodowościową. Duże znaczenie przykładano do gospodarności, pracowitości, zdrowia i nieposzlakowanej opinii przyszłej wybranki, mniejszą rolę przypisując jej aparycji oraz wzajemnemu uczuciu dwojga młodych. Na sąsiadującym z Kaszubami Kociewiu przy wyborze panny młodej kierować się miano zasadą pięciu „p”, wedle której przyszła wybranka winna być „pobożna, piękna, przezorna, poczciwa i… pieniężna”.

Wypracowany przez lata rytuał weselny na Kaszubach obejmował rekonesans, mający na celu poznanie wybranej osoby, później zaś swaty (wrëje, rôjbë), ukierunkowane na pozyskanie zgody rodziców/opiekunów. Zadanie to spoczywało w rękach wykwalifikowanego swata (rôjcë). W przypadku powodzenia misji kolejny etap stanowiły òbzérczi – oględziny gospodarstwa przyszłego pana młodego przez rodzinę wybranki. Jeśli i one wypadły pomyślnie, dochodziło do zrãkòwin, czyli zaręczyn. W obecności najbliższej rodziny i swata młodzi wymieniali między sobą drobne upominki, a podczas wspólnego śpiewania pieśni Kto się w opiekę matka przyszłej panny młodej kropiła ich głowy wodą święconą. Przeprowadzano również trudne rozmowy związane z zagwarantowaniem wiana lub też dożywotniego utrzymania rodziców. Całą uroczystość wieńczyła uczta. Wraz z upływem czasu swaty złączyły się w jedną uroczystość z zaręczynami – najprawdopodobniej ze względów ekonomicznych.

Dalszym krokiem były zapowiedzi w kościele i przygotowanie uroczystości weselnej pod kątem strojów, dekoracji, kapeli, miejsca zabawy. Wybierano starostę weselnego i starościnę, dwie zamężne druhny – przidónczi, ustalano skład ślubnego orszaku.

Zaproszenie na wesele miało przebieg zgodny z lokalną tradycją. W tygodniu poprzedzającym wesele do wybranych domostw przybywał uroczyście odziany drużba, który wygłaszał okolicznościową orację, tzw. rôczbã (do najstarszych należą spisane przez A. Hilferdinga i F. Ceynowę). W przypadku dużej wsi okres zapraszania rozciągał się nawet na kilka dni ( zwyczaje i obrzędy rodzinne).

W przeddzień ślubu – w miejsce dzisiejszych wieczorów panieńskich i kawalerskich – w domu panny młodej odbywał się dziewiczy wieczór (wińczënë, ògrabinë), podczas którego druhny wiły ślubny wieniec. Pod koniec XIX w. przeniknął na ziemie kaszubskie niemiecki zwyczaj zwany pòlterabend, polegający na tłuczeniu większych ilości szkła – „na szczęście” (Jim wicy szkła, tim młodô pôra bãdze bògatszô). Zdaniem R. Kukiera zwyczaj ten rozpowszechnił się na dobre dopiero w okresie międzywojennym.

Wedle niepisanej tradycji rodzina panny młodej zapewniała poczęstunek, rodzina pana młodego zaś trunki i kapelę weselną. Przyjętą formą prezentu dla panny młodej była żywność, co okazywało się nie lada pomocą w obliczu wesel trwających nawet do trzech dni.

Jak podaje R. Kukier, przed I wojną światową panny młode nie ślubowały w białych sukniach, ale w dwuczęściowych ubraniach (tzw. bluzach i szorcach), wykonywanych z grubych czarnych i błyszczących jedwabiów. Mężczyźni przywdziewali zwyczajowe czarne sëknie, tj. długie, obcisłe płaszcze. Do ślubnego bukietu nierzadko wplatano kłosy zbóż i różne rośliny z kręgu owocujących jako pomyślną wróżbę dla przyszłego rodzicielstwa.

Źródła XVIII-wieczne podają, że przyjętym zwyczajem wśród Słowińców było ustalanie jednego wspólnego terminu ślubu dla wielu par w dniu św. Dionizego (Bernoulli) lub tydzień po świętym Michale (Haken). Potwierdza to Lorek w I poł. XIX w., umiejscawiając dzień wesela na okres tuż przed św. Marcinem. Popularny był także termin karnawałowy. Dzień ślubu przypadał na ogół w środku tygodnia i to przedpołudniową porą.

W domu panny młodej matka, poświęciwszy wianek, wkładała go córce na głowę przy wtórze pieśni Kto się w opiekę, granej przez muzykantów lub śpiewanej przez zgromadzonych gości. Tych wcześniej witała kapela marszem powitalnym, za który muzykanci otrzymywali osobną gratyfikację. Dodatkowe apanaże zapewniały im również zamawiane przez gości wiwaty, odgrywane w trakcie przyjęcia weselnego. Obecność muzyki podczas wesela wiązała się z możliwościami finansowymi gospodarzy. Ci lepiej uposażeni mogli pozwolić sobie na najęcie kapeli dętej (dziennej), grającej na powietrzu oraz kapeli smyczkowej (nocnej), grającej w izbie. Ważnym zadaniem kapeli było witanie gości oraz towarzyszenie parze młodej w drodze do kościoła.

Stałym elementem obrządku weselnego było błogosławieństwo rodziców. Dopiero po nim udawano się do kościoła, zwykle na wozach zaprzężonych w dwa lub cztery woły, później już w konie. Wozy te dekorowano zielonymi gałęziami. Czoło orszaku weselnego stanowili muzykanci, dalej państwo młodzi i w dalszych wozach zaproszeni goście. Jak podaje B. Sychta, do przyjętych zwyczajów weselnych należało trzykrotne okrążenie kościoła przez orszak weselny oraz obejście ołtarza przez nowożeńców – dla zapewnienia sobie szczęścia i potomstwa.

Po uroczystości kościelnej udawano się do gospody, gdzie zabawa trwała do zachodu słońca. Stamtąd weselnicy udawali się na wozach (bryczkami) do domu pani młodej. Tam młodą parę witali rodzice, podejmując chlebem i solą. Wystawność uczty weselnej uzależniona była od stopnia zamożności gospodarzy. Dbano jednak, by nie zabrakło obrzędowych potraw, na które składała się obowiązkowa czernina, klósczi z brzadã, mięso i ryby (→ kuchnia kaszubska).

Po uczcie weselnej następował taniec o charakterze korowodu z udziałem wszystkich gości. Prowadził go starosta weselny. Wieczorne biesiadowanie urozmaicali przebierańcy, tzw. maszki. Wiele zachowań maszek miało znaczenie symboliczne, odwołujące się do kultu płodności.

Jeśli dom pani młodej nie był w stanie pomieścić zaproszonych gości, wynajmowano izbę u sąsiada, która bądź to służyła jako miejsce zabawy tanecznej, bądź to jako miejsce poczęstunku.

Do najbardziej popularnych tańców weselnych na Kaszubach należała polka, walcerek, rajlender, széper, szewc, dżuk oraz klepôcz. Ten ostatni wykonywano podczas formowania orszaku, udającego się z miejsca tańców do domu weselnego na uroczysty poczęstunek. Jedną z ulubionych zabaw tanecznych była nasza nënka, której osnowę stanowiły „małżeńskie transakcje”. Społeczny charakter miał bùtnowi tuńc, który pozwalał zebranym pod oknami gapiom (niezaproszonym sąsiadom) na udział we wspólnej zabawie. Wesele kaszubskie kończył zazwyczaj taniec na spik bądź też wspólnie odśpiewana pieśń Kto się w opiekę lub Kiedy ranne wstają zorze.

Centralny moment zabawy weselnej przypadał na oczepiny. Poprzedzał je brutczi tuńc – taniec pani młodej ze wszystkimi gośćmi weselnymi, którzy dziękowali jej w formie sutych datków składanych na talerz. Także mężczyzna miał swój taniec popisowy – był nim rëmnik kawaléra. Moment oczepin następował zwykle o północy. Na krześle pośrodku izby sadowiono pannę młodą, a zamężna druhna zdejmowała jej wianek z głowy, zastępując go białym czepcem mężatki (dziewczyna stawała się białką). Cały rytuał odbywał się przy wtórze pieśni i obowiązkowym płaczu panny młodej.

Po zakończonej zabawie następowały przenosiny na nowe gospodarstwo. Podczas odjazdu do mężowskiego domu pani młoda żegnała się z rodzinnymi kątami i swymi bliskimi. Bywało, że w przenosinach uczestniczyli goście weselni, choć praktykowano również wcześniejsze przewożenie wiana panny młodej.

Ważnym elementem każdego wesela były poprawiny (pòprawinë), w których uczestniczyli zarówno goście weselni, jak i ci, dla których miejsca zabrakło. Rozmach poprawin często nie ustępował weselu. Zważywszy na koszty całej uroczystości, zrozumiała stawała się konieczność wcześniejszego rozpoznania sytuacji materialnej pana młodego, gdyż – jak głosi kaszubskie przysłowie: Wieselé rôz, a biéda jaż do smiercë.

Współczesne wesela na Kaszubach zachowały niektóre elementy ubiegłowiecznych tradycji, w tym pòlterabend połączony z poczęstunkiem, błogosławieństwo rodziców, powitanie pary młodej chlebem i solą po ceremonii zaślubin, taniec panny młodej, oczepiny (pojęte już w duchu czysto zabawowym), konkursy. Do rzadkości należą przyjęcia weselne organizowane w domach – ich rolę przejęły coraz powszechniejsze domy weselne, usytuowane w malowniczych plenerach kaszubskich. Trwałym elementem tradycji są tzw. bramki, blokujące przejazd pojazdu ślubnego w drodze z kościoła. Najczęstszą formą przetargową jest u dorosłych alkohol, u dzieci zaś słodycze.

Mimo ogólnego umiędzynarodowienia kuchni, w weselnej karcie dań niezmiennie króluje kurczak w potrawce z ryżem i rodzynkami (frikasë) oraz legumina cytrynowa (szpajza). Rzadziej pojawia się obowiązkowa niegdyś czernina. Miejsce dawniejszych kapel ludowych zastąpiły zespoły z kręgu disco-polo bądź wyspecjalizowani didżeje. Orszak weselny stanowi zwykle kawalkada samochodów, bywa, że poprzedzona kilkoma motocyklami. Tu i ówdzie pojawiają się jeszcze maszki (niezwykle ceniona była przed laty grupa sióstr Labuddówien z Tłuczewa), ale i ten zwyczaj powoli zanika.

Coraz częściej się zdarza, iż ślubna galanteria papiernicza nawiązuje do wzornictwa kaszubskiego, podobnie jak wystrój niektórych domów weselnych do miejscowej tradycji (porcelana, dekoracje).

Motyw wesela kaszubskiego w literaturze i sztuce

Niemałą rolę w przekazie kaszubskich tradycji weselnych odegrały w minionych latach sztuki sceniczne i widowiska. Wesele na Kaszubach P. Szefki wystawił w 1937 r. Teatr im. Karnowskiego. W 1996 r. odbyła się w Chmielnie premiera widowiska plenerowego, która zapoczątkowała doroczne pokazy wesela kaszubskiego w wersji inscenizowanej.

Począwszy od 2006 r., staraniem Gminnego Ośrodka Kultury, Sportu i Rekreacji w Chmielnie i tamtejszego zespołu folklorystycznego „Chmielanie” co roku w lipcu odbywa się widowisko plenerowe oparte na motywach wesela kaszubskiego. W 2016 r. weselu kaszubskiemu poświęcony został Jubileuszowy XV Jarmark i Przegląd Twórczości w Chmielnie. Organizatorzy zrezygnowali z wystaw produktów ludowych na rzecz udziału uczestników spotkania w imprezie tanecznej, ubieraniu panny młodej, przejścia w orszaku weselnym.

Motyw wesela zaznaczył się w repertuarze ZPiT „Kaszuby” z Czerska oraz RZPiT „Kaszuby” z Kartuz. Wesele kaszubskie stało się motywem przewodnim imprezy folklorystycznej z cyklu „Wesela wiejskie” w Muzeum Narodowym Rolnictwa w Szreniawie (2007).

Dzięki zapobiegliwości A. Jachniny, dziennikarki radiowej z PR w Bydgoszczy, zarejestrowano w latach 50. szereg audycji dokumentujących folklor weselny: Na weselną nutę, Weselnym korowodem, Zdrowia, szczęścia winszujemy; Na Kaszubach – wesele kaszubskie; Muzykowanie na weselu i zabawach; Piosenki z wesela kaszubskiego. Znajdują się one w archiwum Radia PIK (→ radio po kaszubsku/radia kaszubskie).

Literacka podróż szlakami kaszubskiego wesela stała się udziałem uczniów Kaszubskiego Liceum Ogólnokształcącego w Brusach pod kierunkiem F. Baski-Borzyszkowskiej. Ich występ odbył się w Ośrodku Kultury Kaszubsko-Pomorskiej w Gdyni (2012).

Motyw ostatniego rybackiego wesela w wiosce Gdynia podjął w powieści Kaszubskie wesele (2015) J.F. Wójcik.

T. Fopke stworzył nowy scenariusz wesela kaszubskiego na użytek Regionalnego Teatru Dramatycznego z Luzina. Widowisko Wieselé zaprezentowane zostało w Kochanowie (2014) oraz w gmachu Szkoły Podstawowej w Luzinie przy udziale miejscowego chóru „Lutnia” i orkiestry dętej OSP (2014).

Za sprawą projektu ZKP realizowanego z dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego pt. „Wesele na Kaszubach – digitalizacja i odtworzenie obrzędu” całość widowiska została sfilmowana w skansenie we Wdzydzach Kiszewskich w reżyserii T. Slowi. Muzykę do filmu Kaszëbsczé wieselé nagrał zespół z Sierakowic. Premiera filmu odbyła się jesienią 2017 r. w Filharmonii Kaszubskiej w Wejherowie. Film jest obecnie dostępny na kanale youtube (→ Kaszubi w sieci).

Niedostatek materiałów fotograficznych dotyczących wesela na Kaszubach zainspirował fotografika R. Brzozowskiego do stworzenia albumu fotografii Wesele kaszubskie według Izydora Gulgowskiego (2017). Artysta oparł się na opisie wesela zawartym w pracy kaszubskiego etnografa Von einem unbekannten Volke in Deutschland z 1911 r. Bohaterami zdjęć stali się pracownicy wdzydzkiego muzeum im. Teodory i Izydora Gulgowskich. Za sprawą starej techniki fotograficznej (ambrotypii), starannie dobranych materiałów źródłowych, konsultacji z etnografami, wreszcie scenerii wdzydzkiego skansenu powstał niecodzienny album, łączący w sobie wagę dokumentu i ilustrowanej opowieści o czasach bezpowrotnie minionych.

Próba zatrzymania w czasie starych zwyczajów weselnych przyświecała również organizatorom Kaszubskiego wesela przóde lat we Władysławowie – Kołu Gospodyń Wiejskich i tamtejszej Miejskiej Bibliotece Publicznej. Wydarzenie to odbyło się w 2024 r. po raz pierwszy: można było uczestniczyć w degustacji tradycyjnych weselnych potraw regionalnych, przyjrzeć się strojom weselników, wsłuchać się w muzykę kaszubską prezentowaną przez zespół „Manijôcë”.

Po motyw kaszubskiego wesela sięgnął w swojej grafice M. Hapon (2000). Uwagę zwraca symbiotyczne wtopienie pary nowożeńców w krajobraz Kaszub (pola, lasy, jezioro, drewniany kościół) we Wdzydzach. Na obrazie nie zabrakło również elementów tradycji (chusta haftowana we wzory kaszubskie, garnierowana ryba, uroczysty korowód gości i powitanie przez muzyków słowami „Witôjtaż, drëszë”).

Przetrwanie większości obyczajów weselnych zawdzięczają Kaszubi przede wszystkim sztuce Hanka sã żeni (1937) ks. B. Sychty, będącej swoistą syntezą tradycyjnego obrządku ludowego. Dodatkowym walorem sztuki są jej źródła, oparte na osobistych badaniach terenowych ks. Sychty, włącznie z zapisem melodii instrumentalnych, pieśni, przysłów, opowieści i wierzeń.

Premiera sztuki odbyła się Kartuzach w 1937 r. W 1960 r. w Bytowie dokonano jej radiowej rejestracji podczas występu amatorskiego zespołu z Borzytuchomia, prowadzonego przez P. Główczewską.

Hanka sã żeni na stałe zagościła w repertuarze Regionalnego Teatru Dramatycznego w Luzinie. Począwszy od 1983 r., przedstawienie wystawiano ponad 30 razy, m.in. w Mielnie, Dęblinie, Bytomiu oraz w Warszawie. Wykonywał je również zespół teatralny w Parchowie pod kierownictwem W. Kapiszki (1980, 1992) oraz ZPiT „Bławatki” z Chojnic (1993, 2012), ostatnio w reżyserii J. Kosiedowskiej.

Bywało, że udział w inscenizowanych weselach miał znaczący wpływ na odtwórców pary młodej. Wielu z nich zdecydowało się połączyć swoje losy także przed prawdziwym ołtarzem (M. i A. Kryżowie w latach 30. XX w., pp. Sichowie w latach 50., G. i A. Hincowie w latach 80., J. Kapiszka i J. Szroeder w 1992 r.). Siła sztuki ks. B. Sychty oddziałała także na regionalny charakter wesela J. Borzyszkowskiego z H. Kosznik w Chmielnie („Hanka sã żeni”, 1972). Wagę uroczystości podkreślał udział autora sztuki, który pobłogosławił młodej parze.

Ślub i wesele należą do najbardziej doniosłych chwil w życiu dorosłego człowieka, stąd i przygotowania rozciągają się na długi okres poprzedzający właściwe wydarzenia. Także i dziś przed zawarciem małżeństwa często narzeczeni po wielokroć odwiedzają sanktuarium Matki Boskiej Sianowskiej, prosząc o łaskę dobrego wyboru współmałżonka. Wagę tego kroku podkreśla również ponadczasowa mądrość ludowa: „Jak pùdzesz na wòjnã, pòmòdlë sã rôz, jak pòjedzesz na mòrze, pòmòdlë sã dwa razë, a jak sã bãdzesz żenił, nie zabãdzë trzë razë sã pòmòdlëc”.

Witosława Frankowska

Bibliografia:

• Bielawski L., Mioduchowska A., Kaszuby z serii Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, t. 1, Warszawa 1997, s. 64-74, 229-275
• Borzyszkowski J., Nad Radunią…, Gdańsk 2016, s. 47-55
• Kukier R., Kaszubi bytowscy. Zarys monografii etnograficznej, Gdynia 1968, s. 209-210, 259-269
• Sychta B., Hanka sã żeni. Wieselé kaszëbsczé, [w:] Dramaty Bernarda Sychty, t. 1: Dramaty obyczajowe, opracowanie, wstęp i przypisy: Jerzy Treder i Jan Walkusz, BPK, t. 3, Gdańsk 2008, s. 245-254, 341-459
• Treder J., Kaszubi. Wierzenia i twórczość. Ze słownika Sychty, Gdańsk 2000, s. 122-138

Fonografia:

Jachnina A., Fragmenty Wesela kaszubskiego, wyk. ZPiT „Kaszuby” z Czerska, 1957, http://archiwum.radiopik.pl

Filmografia:

• Brzozowski R., Wedding according to Gulgowski, https://www.youtube.com/watch?v=c889h84JoSA, dostęp 20.10.2024
• Kaszëbsczé wieselé, film na podstawie sztuki T. Fopkego Wieselé w reż M. Krośnickiej, reż. filmu T. Słowi, ZK-P 2017, https://www.youtube.com/watch?v=CbwpkASrq7U
• Widowisko Wesele kaszubskie w 75. rocznicę powstania Regionalnego Zespołu Pieśni i Tańca „Kaszuby” z Kartuz, 2022, https://www.youtube.com/watch?v=jnKBA-sgjzo, dostęp 04.10.2004
• Kaszëbsczé wieselé przóde lat, 2024, https://www.youtube.com/watch?v=wVGEvtxTQ0I, dostęp 04.10.2024
• Sychta B., Hanka sã żeni, reż. W. Kapiszka, Parchowo 1992, https://www.youtube.com/watch?v=Uj046NGNNC8, dostęp 04.10.2024

Ikonografia:

1. Fot. J. Stefanowska
2. Fot. W. Frankowska
3. Fot. W. Frankowska
4. Źródło: Instytut Kaszubski
5. Źródło: https://wladyslawowo.pl/wiadomosci/1/wiadomosc/229946/kaszubskie_wesele_przode_lat_
6. Kaszubskie wesele, grafika Marka Hapona (2000), http://www.taraka.pl/rysunki_legendarne