Tusz odpustowy (tusz kalwaryjski, intrada, marsz, wiwat, hymn, fanfara) to inaczej sygnał muzyczny – wyróżnik kompanii pielgrzymujących na Kalwarię Wejherowską. Każda większa parafia, formująca pielgrzymkę do Wejherowa, chlubiła się własnym sygnałem. Różne były ich rozmiary – od kilku do kilkunastu taktów.
Tusze towarzyszyły pokłonom feretronów (→ kłaniające się obrazy), co z jednej strony nadawało ceremoniałowi należnej wagi, z drugiej zaś pozwalało zidentyfikować witaną bądź żegnającą się kompanię. Tusz pełnił również nieformalną rolę organizacyjną w wielotysięcznym tłumie wiernych zebranych na zboczach Świętych Gór Wejherowskich. Z chwilą usłyszenia znajomego sygnału rozproszeni pątnicy otrzymywali dźwiękową informację o formowaniu się pielgrzymkowego szyku. Niestety, tradycja ta w dużej mierze odeszła w zapomnienie. Choć i dzisiaj podczas uroczystości odpustowych słychać melodie tuszów kalwaryjskich, zupełnie zanikła ich funkcja identyfikacyjna.
Il. 1. Okoliczności wykonywania tuszu odpustowego – pokłon feretronów. 350-pielgrzymka z Kościerzyny do Wejherowa, 2024
W 1974 r. tusze pielgrzymek z Kościerzyny, Oliwy, Kartuz, Gdyni-Oksywia, Pucka, Strzelna, Redy i Wejherowa zebrał i zapisał w formie rękopisu A. Pater – zasłużony kapelmistrz Młodzieżowej Orkiestry Dętej przy klasztorze franciszkanów w Wejherowie. Opracował je na użytek średniej orkiestry dętej – typowej dla najemnych orkiestr pielgrzymkowych. Tusze te wykonywał Pater również z własną orkiestrą podczas dorocznych uroczystości odpustowych na wejherowskich górach, wspierany przez długoletniego celebransa obchodów kalwaryjskich i zarazem organistę klasztoru św. Anny, S. Kleina. Wedle relacji tego ostatniego, w przeszłości istniała praktyka dorabiania do melodii tuszów warstwy słownej o żartobliwym, a nieraz nawet o prześmiewczym charakterze.
Staraniem Nadbałtyckiego Centrum Kultury, od wielu lat zaangażowanego w opiekę nad amatorskim ruchem orkiestr dętych na Pomorzu, opublikowano zbiór utworów na orkiestrę pt. Melodie z Kaszub (2015). Znalazły się w nim opracowane przez A. Patera partytury tuszów kalwaryjskich, z nadzieją na powrót do tradycji ich wykonywania.
W 2024 r. tusze orkiestrowe na Kalwarii Wejherowskiej stały się przedmiotem badań etnomuzykologicznych przeprowadzonych w trakcie lokalnych odpustów. Rezultat ich stał się zaskakujący – okazało się, że liczba tuszów wzrosła od czasów A. Patera. Nie zmienia to palącej potrzeby ich uporządkowania, powrotu do traktowania sygnałów w duchu historycznej identyfikacji. Przed badaczami stoi próba przekonania organizatorów pielgrzymek do rezygnacji z odtwarzania przez głośnik dowolnych sygnałów dźwiękowych podczas pokłonu feretronów. Każda, nawet najmniejsza grupa instrumentalna, wykonująca sygnał/tusz własnej kompanii, jest lepszym rozwiązaniem aniżeli choćby najpiękniejsze nagranie. Wynika to z głębokiego związku ruchu feretronów z muzyką, ściśle oddającą różne fazy pokłonu.
Witosława Frankowska
Il. 2. Tusz pielgrzymki z Kartuz w opr. A. Patera
Il. 3. Tusze odpustowe
Bibliografia:
- Frankowska W., Marsz, marsz me serce na Kalwaryą… O muzyce na Kalwarii Wejherowskiej, [w:] Tradycja pokłonu feretronów podczas pielgrzymek na Kalwarię Wejherowską, Gdańsk-Wejherowo 2024
- Taż, Melodie zapomniane. Muzyka w ruchu pielgrzymkowym, związanym z Kalwarią Wejherowską, [w:] Kalwaria Wejherowska. Żywy pomnik kultury barokowej na Pomorzu, pod red. K. Krawiec-Złotkowskiej, Wejherowo 2008, s. 87-94
- Klein S., Ruch pielgrzymkowy na Kalwarię Wejherowską, Wejherowo 1997
- Pater A., Tusze kalwaryjskie na orkiestrę dętą, Wejherowo 1974, rękopis nr 6103
- Tenże, Melodie z Kaszub, Gdańsk 2015
Netografia:
- Tusz pielgrzymki z Kościerzyny: https://www.youtube.com/watch?v=MOAICpKBocU, dostęp 20.10.2024
- Tusz pielgrzymki z Oliwy [w:] Pokłon feretronów w Wejherowie: https://www.youtube.com/watch?v=HsiKx8hUM_Q, dostęp 20.10.2024
Ikonografia:
- Fot. J. Stefanowska
- Źródło: MPiMKP
- Fot. W. Frankowska
