Trudno sobie wyobrazić, jak wyglądałaby kaszubska tradycja ludowa bez Pawła Szefki. To jego prace etnograficzne, teatralne oraz animatorskie nadały jej kierunek, który do dziś jest silnie odczuwany.
Paweł Szefka urodził się 21 lipca 1910 r. w Strzebielinie w licznej rodziny (dziesięcioro rodzeństwa). Jako kilkunastoletni chłopak Szefka dołączył do rodzinnej kapeli działającej w latach 1918-1936. Oprócz grania nauczył się również wyrabiania instrumentów muzycznych. W 1926 roku został zaczął się uczęszczać do Seminarium Nauczycielskiego w Wejherowie. Tam też poznał nauczyciela śpiewu i muzyki – Zbigniewa Madejskiego, który przez kilka lat pokierował jego intelektualnym i muzycznym rozwojem. Wejherowskie seminarium ukończył Szefka w 1931 r., następnie rozpoczął prace nad dokumentowaniem folkloru kaszubskiego. Wypożyczał fonograf z Uniwersytetu Poznańskiego i dzięki temu w latach 1934-1936 zapisał ponad 700 melodii. Dalsze prace zbierackie realizowane ze znajomymi ze szkoły przyniosły zapis kolejnych 400 melodii i różnego rodzaju charakterystyk muzycznych.
Od końca lat dwudziestych Paweł Szefka zaangażował się w działalność publicystyczną, debiutując już w 1928 r. Do 1934 r. posługiwał się pseudonimem Artur Kosicki, później zaś Toczków Ksawer. Szefka był także współredaktorem kaszubskiego czasopisma →„Klëka” i zaprojektował także jego winietę. Od lat trzydziestych zaangażował się w działalność teatralną. Był kierownikiem Kaszubskiego Zespołu Regionalnego Kolejowego Przysposobienia Obronnego ognisko w Wejherowie, który występował w latach 1936-1939. W jego skład wchodziły zespół teatralny, taneczny oraz kapela ludowa. We wspomnianym okresie działalności zespół zagrał 45 przedstawień, a wśród nich Wesele kaszubskie, Dożynki kaszubskie oraz W chëczi kaszubskiej. Poza działalnością etnograficzną i teatralną zajmowała Szefkę także działalność harcerska. Pełnił funkcję komendanta wejherowskiego hufca, a następnie współtworzył Ochotniczą Kompanię Harcerską.
Tuż przed wybuchem II wojny światowej Szefka został w lipcu 1939 r. zmobilizowany do wojska i zaczął służbę w 1 Morskim Pułku Strzelców. Dostał się do niewoli 19 września 1939 r. w miejscowości Nowe Obłuże. Został skierowany do niemieckiego oflagu. Miał w nim możliwość zaangażować się w aktywność społeczno-kulturalną, pełniąc funkcję kierownika organizacyjnego kursu muzycznego.
Po zakończeniu wojny Szefka powrócił do Polski. Kontynuował pracę w tworzeniu kultury kaszubskiej. Zakładał zespoły teatralne, dbał o wykształcenie młodzieży, zbierał przykłady kultury materialnej i duchowej Kaszub. W latach 1954–1957 był dyrygentem chóru mieszanego w Pucku. Poza tą pracą był również kierownikiem zespołu Pieśni i Tańca w Strzelnie. W repertuarze tego zespołu były także kaszubskie sztuki Leona →Heykego Agust Szloga i Bernarda →Sychty Hanka sã żeni. Oprócz nich grano również widowiska, których autorem był sam Szefka: Dożynki kaszubskie, Gwiżdże, Sobótka kaszubska czy Wieczór kaszubski. Prezentowano je nie tylko na Kaszubach, ale i Wrocławiu, Płocku, Warszawie i Poznaniu.
W latach pięćdziesiątych Szefka angażował się również w utworzenie zinstytucjonalizowanych form kultury kaszubskiej. Miał swój udział w powstaniu →Zrzeszenia Kaszubskiego, a potem działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Nie zaniedbywał przy tym swojej pracy zawodowej. W latach 1957–1962 był nauczycielem w Liceum Pedagogicznym w Wejherowie. Ponadto sprawował funkcję kierownika artystycznego w wojewódzkim zarządzie Związku Chórów i Kapel Ludowych w Gdańsku. Dzięki temu zorganizował przeglądy zespołów artystycznych w Rumi, Strzelnie, Starzynie i Sopocie. W 1967 r. zakończył w WSP w Gdańsku studia wyższe i uzyskał tytuł magistra pedagogiki. Później, od 1968 r. pracował jako kurator oświaty oraz kierownik działu artystycznego w Młodzieżowym Domu Kultury w Gdyni, a potem aż do emerytury w 1972 r. w Miejskiej Poradni Wychowawczo–Zawodowej w Gdańsku.
Po przejściu na emeryturę ukończył etnograficzne studia podyplomowe na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 1975 r. rozpoczął pracę w dziale muzycznym →Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko–Pomorskiej w Wejherowie, który prowadził do 1989 r. Zawodowo pracował niemal do swojej śmierci. Umarł 29 kwietnia 1991 r. Najpierw został pochowany na cmentarzu gdyńskim, a potem, w dziesiątą rocznicę śmierci, przeniesiono jego trumnę do rodzinnego Strzebielina. Na grobie umieszczono cytat z utworu Jana →Piepki: „Mòje stronë są nôlepszé z wszëtczich strón”.
Paweł Szefka został uhonorowany m. in. odznaką Zasłużony Działacz Kultury, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, a także Medalem Stolema w 1982 r., który otrzymał wraz z Józefem Ceynową, Władysławem Kirsteinem oraz Feliksem Marszałkowskim.
Pierwszą, większą publikacją etnograficzną Szefki było wydanie wspólnie ze Zbigniewem Madejskim Kaszubskich pieśni i tańców ludowych (1936). Rok później własnym nakładem ogłosił Śpiewnik dla dziatwy szkolnej „Śpiewajmy Panu”. Dostosowany do katolickiego roku kościelnego, który zawiera blisko sto najpopularniejszych pieśni kościelnych. W obu tych wydawnictwach Szefka był nie tyle autorem, co zbieraczem i redaktorem obcych tekstów. Natomiast jako literat Paweł Szefka debiutował w pierwszym numerze czasopisma „Kleka” tekstem informacyjnym o Kaszubach jako grupie społecznej (1937, nr 1). W tym też numerze pojawiło się jego opowiadanie Rorate coeli o kaszubskiej religijności. W „Klece” opublikował również (1938, nr 20) nastrojowy utwór Wieżeca i Ostrzeca, w której pobrzmiewają motywy romantyczne rodem z Ballad i romansów Adama Mickiewicza.
Po II wojnie światowej Szefka zintensyfikował działalność publikacyjną tak etnograficzną jak i sceniczną. Efektem jego zainteresowań kaszubszczyzną jest wydana w 1954 r. propozycja stroju ludowego (Kaszubski strój ludowy), którą Szefka ogłosił, opierając się na relacjach mieszkańców czterech powiatów kaszubskich. W 1957 r. zaczął publikować zeszyty etnograficzne dotyczące kaszubskich tańców, wyodrębniając dziewięć form, które uznawał za szczególnie charakterystyczne. Pod koniec lat siedemdziesiątych Szefka wydał także zbiór pieśni dziecięcych (Ulubione pieśni dziecięce z Kaszub i Kociewia). Warto również wspomnieć o jego monograficznym zarysie historii kaszubskich zespołów folklorystycznych działających od 1875 r. do 1979 r. (Przejawy muzyki ludowej na Pomorzu). Jedną z ostatnich prac etnograficzno-muzycznych Szefki były Narzędzia i instrumenty muzyczne z Kaszub i Kociewia (1982). Wymienione tytuły nie są wszystkimi etnograficznymi pracami Pawła Szefki. Wciąż nie wydane są notatki etnograficzne związane z opisem zwyczajów dożynkowych, bożonarodzeniowych, dyngowania czy ze ścinaniem kani. Są one częścią ambitnego opracowania o roku obrzędowego na Kaszubach, które Szefka zamierzał wydać drukiem.
Druga sfera publikacyjna Pawła Szefki związana jest z pisaniem sztuk teatralnych czy też może widowisk folklorystycznych, które tematycznie skupione były na tematyce obrzędowej i społeczno-obyczajowej. Pierwszą z takich form, opublikowaną w osobnym zeszycie, były Gwiżdże. Widowisko obyczajowe, obrazujące obyczaje i zabawy noworoczne Kaszubów (1957), dramatyzowany materiał tekstowy oraz muzyczny zebrany przez Szefkę jeszcze w latach trzydziestych XX w. Autor sztuki-widowiska podzielił wydarzenia sceniczne na kilka części, zaznaczając dawne źródła dla obrzędu w działaniach stróży nocnych we wioskach i miasteczkach pomorskich. Uczestniczyli w nich: główny aktant działań obrzędowych, czyli Gwiżdż, następnie m.in. Kominiarz, Purtek (diabeł), Bocian, Kozioł oraz Rycerz. Grupie postaci towarzyszył zespół muzyków. Gwiżdże egzaminując dzieci z pacierza, zapowiadali nadejście bardziej „poważnej” grupy obchodzącej okolicę z Gwiôzdką. Całość widowiska miała w odróżnieniu od kolędy czy jasełek cechy wydarzenia świeckiego, choć i tutaj panowała symbolika oracji i gestów występujących postaci. Dodatkowo obecność Rycerza w obrzędzie gwiżdży nadawała wydarzeniu znamion aktu patriotycznego.
Kolejną sztuką obrzędową Szefki była Sobótka. Widowisko ludowe oparte na zwyczajach i obyczajach kaszubskich (1958), którą opublikował na podstawie materiałów etnograficznych zebranych przez niego na Kaszubach w latach przedwojennych. Sztuka ta jest ciekawym przykładem dramaturgicznie ułożonej sekwencji obrazów-obyczajów, które w całościowym układzie wyrażają archetypiczne świętowanie sobótki. Zastanawiający jest zwłaszcza element kreacyjny autora, który polega na decyzjach redakcyjnych i połączeniu różnych składników w jedną kompozycję. W takim właśnie kształcie nigdzie nie była odgrywana, ale przecież nie była formą zupełnie obcą Kaszubom. Szefka swoją propozycję nasycił elementami nie tylko ściśle kaszubskimi, ale również archetypicznymi, stąd specyficzne wykorzystanie czasu działań, symboliki przestrzeni oraz moralnego przesłania działań widowiska, które miało uświadamiać walor życia wspólnotowego.
Paweł Szefka przygotował również widowisko, które ukazuje specyfikę wierzeń i obrzędowości towarzyszących zalotom i zaręczynom odbywającym się w czasie Zmartwychwstania. Chodzi w tym miejscu o scenariusz opublikowany w dwóch niejako wersjach: jako Dëgusë. Obyczajowy obrazek sceniczny z kaszubskich stron (1961) oraz w lekko zmienionej wersji Wrejôrze jidą. Widowisko plenerowe z kaszubskich obrzędów dyngusowych (1981). Autor w swoim materiale podkreślił „ludzką”, nie zaś „boską” perspektywę scen teatralnych i sekwencji. Dëgusë to sceniczna opowieść o kwestiach matrymonialnych, z młodymi dziewczętami planującymi swoje zamążpójście, chłopcami robiącymi im żarty i rodzicach młodych ludzi, którzy z jeszcze innej perspektywy patrzą na miłosne zapędy swoich dzieci. W scenariuszu Szefki pojawiają się także czynniki symboliczne, które wzbogacają tak semantyczny jak i teatralny wymiar zapisu wydarzeń (np. motyw złotej kokoszki, ludowe postrzeganie brzozy oraz dyngowanie jałowcem). Jastrë w niewielkim stopniu wiążą się w scenariuszu Szefki z chrześcijaństwem, bardziej kierując się ku wróżbom, przesądom, zabawom i atmosferze budzących się wiosną sił witalnych.
Paweł Szefka w tworzeniu scenariuszy dotyczących kultury ludowej Kaszub sięgnął również o steatralizowanie obrzędów, jakie się dokonują wśród różnych grup zawodowych. Najpełniej od strony inscenizacyjnej i semantycznej wygląda scenariusz Wyzwoliny kosiarza. Widowisko plenerowe z Kaszub (1979), który powstał dzięki opracowaniu materiału etnograficznego, które zebrał autor w latach 1928-1965. Szefka zaplanował w swym scenariuszu rozwój wszystkich sytuacji widowiska na szerokim planie przestrzennym, który imituje kośną łąkę. Rozwój akcji rozpisany został na sześć sytuacji scenicznych. Najpierw więc widzimy „odczynianie” łąki przez uczynienie wielkiego hałasu oraz za pomocą wielokrotnie powtarzanych zaklęć. Potem kosiarze rozpoczynają pracę, zaś grabiarki zbierają najpiękniejsze kwiaty i zioła, aby z nich upleść wianek urodzaju, który będzie spalony podczas obrzędów sobótkowych. Kolejny etapem sprawdzania dojrzałości kosiarza jest sprawdzenie jego umiejętności ostrzenia kosy, obkaszania krzaków czy poradzenia sobie z własną przestrzenią pracy. Także i towarzyszące obrzędowi dziewczęta czynnie sprawdzają walory wyzwalanego chłopca: oblewają go wodą, obmywają, przebierają w nowy ubiór i dają mu na nogi nowe drewniaki. Na koniec, najstarszy rangą kośnik nakazuje adeptowi wypicie kufla piwa, co ostatecznie stawia go w rzędzie dojrzałych kosiarzy. Wszystkie części obrzędu pozwoliły oszacować dla części męskiej uczestników obrzędów, na ile adept jest sprawny w pracy. Natomiast dla dziewcząt oblewanie chłopca wodą, rozbieranie go oraz dawanie nowego ubrania pozwoliło zorientować się, na ile jest atrakcyjny jako potencjalny mąż.
Ostatnie z wydanych drukiem widowisko etnograficzne Pawła Szefki to Wesele kaszubskie. Obrzęd dawny w opracowaniu scenicznym i muzycznym (1988), z pojawiającymi się w nim rytuałami przywołanymi z rzeczywistości kulturowej istniejącej jeszcze przed II wojną światową. Obrzędowość wesela dzieli Szefka na pięć części: zaprosiny (sztëmczi), zjazd gości w domu weselnym, wyprowadzenie młodej pary do ślubu (pożegnanie), wróżby, życzenia i oczepiny (pò môltëchu) oraz wprowadzenie młodych do ich mieszkania (zagnieżdżenie). Etnograf-dramaturg wymienia również i opisuje najważniejsze osoby ceremoniałów ludowych. Jest to bôbca, czyli rajca weselny, który wraz z kapelą i przyszłą parą małżeńską chodzi po wiosce kilka dni przed weselem i zaprasza na uroczystość. Następnie toczk, czyli starosta weselny, który ma za zadanie odpowiednio dozować trunki podczas wesela. W scenariuszu pojawiają się także didaskaliowe opisy drużbów oraz rodziców państwa młodych. Widowisko Szefki jest dużo skromniejszą dramaturgicznie propozycją aniżeli to, co wcześniej przygotował Jan Karnowski a zwłaszcza Bernard Sychta. Jednakże warto tutaj zauważyć dwanaście zapisów nutowych melodii towarzyszących weselnemu obrzędowi, co wskazuje na bardzo dużą wrażliwość autora-etnografa na muzykę.
Paweł Szefka poza głównym nurtem tworzenia widowisk obrzędowych napisał również jedną sztukę teatralną o tematyce historycznej pt. Wola Wejherowska. Historia Wejherowa w czterech obrazach (1958). Stosunkowo niedawno została ona wydana drukiem wraz z innymi sztukami etnograficznymi Szefki w ramach Biblioteki Pisarzy Kaszubskich. Wola Wejherowska podzielona została na cząstki kompozycyjne odpowiadające ważnym wydarzeniom historycznym Wejherowa. Obraz I ma tytuł Smolarze, II – Klucze Grodu, III – Antoni Abraham oraz IV – Dzieje mówią. Pierwsza część sztuki rozgrywa się we wrześniu 1639 r., na leśnej polanie wśród drwali-smolarzy. Ukazana tutaj została pełna znoju, mało płatna praca ludzi, którzy ze zrezygnowaniem patrzą na swoją przyszłość i narzekają na ciężki los. Drugi obraz sztuki Szefki ukazuje rok 1650 i akt nadania praw miejskich. Akcja rozgrywa się na rynku przed budynkiem tymczasowego ratusza z uroczystym udziałem Jakuba Wejhera i dostojników królewskich i kościelnych. Trzeci obraz sztuki Szefki przedstawia czasy dużo późniejsze, bo rok 1919, a w nich m.in. Antoniego Abrahama, krąg działaczy patriotycznych i zwykłych rzemieślników kaszubskich. Ostatni z obrazów Woli Wejherowskiej napisany został w konwencji symbolicznej. Występują tutaj Polonia, Duch Kaszub, Głos Kaszub, Tadeusz Kościuszko, Adam Mickiewicz oraz Maria Konopnicka. Dla Szefki najważniejszą sprawą w ostatnim obrazie sztuki było zarysować sytuację nierozerwalnego związku kulturowego pomiędzy Polonią a Duchem Kaszub.
Co do innych utworów scenicznych, wiadomo, że Szefka napisał jeszcze m.in. Dla Cebie Królowo Mario Puelsczi strzeżeme. Wieczornica kaszubska na uroczystości narodowe i w szczególności na dzień 3-go maja i święto morza (1938) oraz Rëbôce. Montaż słowno-muzyczny oparty na tekstach Fr. Sędzickiego i na pieśniach i tańcach kaszubskich (1957). Nie są to jednak ściśle jego autorstwa utwory, a raczej kompilacje obcych tekstów.
Propozycje sceniczne Pawł Szefki nie były szczególnie popularne w kaszubskim ruchu teatralnym. Nie mniej jednak jeszcze przed II wojną światową wejherowski Teatr Kaszubski im. Jarosza Derdowskiego prezentował jego Wesele kaszubskie. Po 1945 roku, kiedy Szefka wrócił do Wejherowa, zajął ważne miejsce w Teatrze Kaszubskim im. Jana Karnowskiego, gdzie wystawiano również jego sztuki: Gwiżdże oraz Wesele kaszubskie. Sztuki Szefki grane były również przez inne amatorskie zespoły teatralne Kaszub, jak to się stało w Starzynie z Sobótką, w Gniewinie z Dożynkami kaszubskimi, zaś w Sławoszynie z Degusë. Widowiska Szefki okazjonalnie pojawiały się również i później, w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych (Dëguse w Gnieżdżewie, Gwiżdże oraz Wrejôrze jidą w Strzelnie).
W latach dziewięćdziesiątych XX w., w nowych okolicznościach kulturowych, do sztuk obrzędowych Szefki sięgnęli także członkowie zespołu Teatru Regionalnego z Luzina, adaptując Gwiżdże dwukrotnie: w 1990 oraz w 2001 r. Z innym typem adaptacji mamy do czynienia w kaszubskim teatrze dziecięcym. Oto „Wicherki” z Kamienicy Szlacheckiej w 2002 r. przygotowały jego Dëgusë, z kolei w 2007 r. zespół ten wystawił Kaszëbsczé wieselé. W najnowszych czasach, widowisko Szefki Sobótka przypomniało Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej, wydając tekst i płytę CD z zapisem działań teatralnych, które na nowo przywoływało prace Szefki w interpretacji młodego pokolenia Kaszubów.
Paweł Szefka był badaczem-teatralnikiem, etnografem-praktykiem i animatorem-regionalistą, który publikował wyniki swoich wieloletnich eksploracji w formie tekstów popularnonaukowych oraz estradowo-scenicznych. Z punktu widzenia metodologii w notowaniu zwyczajów i obrzędów Kaszubów zajmował pozycję pośrednika, człowieka zanurzonego w kulturze, którą przedstawia, a jednocześnie kogoś wobec niej zewnętrznego, kto niejako z dystansu dokonuje opisu. Szefka był w swoich działaniach konsekwentny i wytrwały, trzymając się zasady, aby wskazywać na obrzędowość kaszubską bez „dodatków” ideologicznych, jakie mogły się w sytuacji ideowo-politycznej lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w. łatwo odnaleźć. Jego myślenie o kaszubszczyźnie wywodzić można z przedwojennych relacji ze środowiskiem „Kleki”. Po 1945 r. kiedy publikował swoje dramatyzacje w wyspecjalizowanym periodyku środowiska działaczy kultury regionalnej, był bardzo pomocny dla wielu amatorskich grup teatralnych. Przez owe publikacje Szefka mógł utrzymywać kaszubską samoświadomość kulturową i rozwijać jej formy obrzędowe dla przyszłych pokoleń.
Daniel Kalinowski
Bibliografia:
- B. Breza, Szefka Paweł, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślanskiego. Suplement I, red. Z. Nowak, Gdańsk 1998, s. 309-310;
- tegoż, Wprowadzenie, [w:] Paweł Szefka w historii i kulturze Kaszub. Antologia utworów, red. B. Breza, Wejherowo 2000, s. 5-10.
- M. Kaliński, Paweł Szefka. Zasłużony folklorysta Kaszub, Łęczyce 2007.
- D. Kalinowski, Antropologiczny wymiar sztuk Pawła Szefki, „Biuletyn Rady Języka Kaszubskiego” 2017, s. 163-173.
- Wstępy Ł. Zołtkowskiego, D. Kalinowskiego oraz M. Cybulskiego, w: P. Szefka, Utwory sceniczne, oprac. M. Cybulskiego, Gdańsk 2021 [Biblioteka Pisarzy Kaszubskich, t. XV].
- Ł. Zołtkowski, Paweł Szefka. Pomiędzy etnografią a dramaturgią kaszubską, Gdańsk 2024.
