Książę Pomorza Gdańskiego w latach 1227–1266, najważniejszy przedstawiciel dynastii Sobiesławiców, syn Mestwina (Mściwoja) I i jego żony Zwinisławy. W 1219 lub 1220 roku otrzymał panowanie nad Pomorzem Gdańskim po swoim ojcu jako namiestnik krakowskiego seniora Leszka Białego. Brał udział w polskich wyprawach zbrojnych przeciwko Prusom i związał się blisko z wielkopolskim księciem Władysławem Odonicem, którego siostrę Eufrozynę poślubił. W 1227 r. wykorzystał konflikty między Piastami i ogłosił się samodzielnym, niezależnym od Krakowa księciem, uniezależniając tym samym Pomorze Gdańskie od Polski. Sam był pośrednio lub bezpośrednio zamieszany w atak na Leszka Białego w czasie spotkania piastowskich książąt w Gąsawie, gdzie Leszek stracił życie.
Od lat 30. XIII w. prowadził wielokrotnie wojny z Zakonem Krzyżackim, Danią, Kujawami, Wielkopolską, Prusami i swoimi młodszymi braćmi Samborem i Raciborem. Rozbudował administrację, zakładał klasztory (dominikanów w Gdańsku, cystersów w Bukowie pod Darłowem, cysterek w Żarnowcu) i nadał Gdańskowi prawa miejskie na prawie lubeckim. Powiększył terytorium księstwa na zachodzie (ziemia słupska, ziemia sławieńska) i na południu (Nakło), tereny na wschód od Wisły, gdzie nad Nogatem zbudował fortecę Zantor, musiał oddać Zakonowi Krzyżackiemu.
Il. 1. Posąg Świętopełka II autorstwa Alfonsa Łosowskiego, znajdujący się w Parku Oliwskim, 2017
W polskiej narodowej narracji historycznej funkcjonuje „czarna legenda” Świętopełka jako zdrajcy i właściwego podżegacza do mordu w Gąsawie (obok Władysława Odonica). Przeciwko temu wypowiadali się przedstawiciele kaszubskiej kultury historycznej w XX w., przede wszystkim A. Majkowski i J. Karnowski. Żądali szacunku dla kaszubskich tradycji historycznych, traktując księcia jako centralną postać pamięci. W dyskursie kaszubskim stał się on wkrótce kluczową postacią, „kaszubskim” księciem i poprzez to wystylizowano go na głównego reprezentanta kaszubskiej historycznej państwowości – tym bardziej, że terytorium księstwa, które ogłosił niezależnym, pokrywało się w dużej mierze z dzisiejszymi terenami kaszubskiego zasięgu językowego. Do pamięci historycznej związanej z ruchem kaszubskim postać Świętopełka wprowadził już F. Ceynowa w poł. XIX w. tekstem Xąże Svjętopólk (w: Trzy rospravy, 1850), podkreślając jego zmagania z Zakonem Krzyżackim i wspierającymi go Piastami. Aluzje odnoszące się do jego postaci pojawiają się u H. Derdowskiego i in. Przede wszystkim młodokaszubi w czasach międzywojennych kanonizowali jego miejsce w kasz. pamięci – zwł. A. Majkowski, J. Karnowski, L. Heyke, F. Sędzicki i młody B. Sychta. Majkowski w swojej Historii Kaszubów (1938) uczynił z niego centralną postać kaszubskiej historii. Karnowski propagował pozytywny mit Świętopełka, mówił o jego historycznej „genialności” i ukazywał zwolenników ruchu kaszubskiego jako historycznych spadkobierców księcia (dokładnie tak o F. Ceynowie czy F. Bieszku). Dla młodokaszubów Świętopełk pełnił rolę obrońcy słowiańskich interesów nad Bałtykiem i pierwszego władcy, który rozpoznał prawdziwy charakter Zakonu Krzyżackiego i płynące z jego strony zagrożenie. Tak rozumiany książę inspirował liczne dzieła literackie. Heyke w poemacie Dobrogòst i Miłosława (1926-1928) poszedł najdalej, bo na tle interesów słowiańskich znacząco przeciwstawił Świętopełka książętom piastowskim i historycznie go legitymował wobec negatywnej tradycji polskiej. W takim ujęciu Świętopełk został włączony również do kaszubskiej kultury drugiej połowy XX w. W XX w. stał się wraz z Mestwinem II centralnym punktem kaszubskiej kultury pamięci, który sięga do historii przednowoczesnej. Jednocześnie tworzą oni pendant wspomnieniowy: jeśli Mestwin II ze swoim „testamentem” (układem w Kępnie) symbolizuje polsko-kaszubską przynależność, to Świętopełk II wartości takie jak: własna tożsamość, samodzielność i dzielność.
Il. 2. Księstwo Świętopełka II w szczytowym momencie rozwoju terytorialnego w XIII w.
Ikonografia składa się tylko z przedstawień idealistycznych, pomimo tego, że rozpoczęła się już w czasach rządów księcia – przy pomocy jego pieczęci, na których przedstawiano go jako jeźdzca lub stojącego i opisywano „Zwantopolc de Danzeke“. W pobliżu nagrobku książąt Pomorza Gdańskiego w katedrze w Oliwie znajduje się idealistyczny portret autorstwa gdańskiego malarza barokowego H. Hana (1628), do którego nawiązują późniejsze przedstawienia w postaci rycin. W czasach obecnych powstają okazjonalnie dalsze przedstawienia obrazowe, m.in. Macieja Tamkuna, Longiny Wysockiej (z „odwróconą kotwicą“ w tle, 2014 r.). W 1966 r. wybito medal z portretem na 700-lecie śmierci według projektu A. Pietrowiec i K. Kręcickiej. W. Samp wykonał w latach 70. XX w. serię 27 rzeźbionych medailonów z portretami książąt Pomorza Gdańskiego, pośród nich również Świętopełka. Grób księcia się nie zachował, ale w dzisiejszym kościele katedralnym znajduje się nagrobek pochowanych tam książąt, pochodzący z początku XVII w., na dzisiejszym miejscu w transepcie od 1984 r.
W drugiej połowie XX w. tzw. sygnet Świętopełka, którego znak długo odczytywano jako „odwróconą kotwicę”, zyskał symboliczne znaczenie dla reprezentacji kaszubskich tradycji. Cieszył się zainteresowaniem literackim (T. Bolduan; L. Bądkowski: Odwrócona kotwica, 1976 i Sygnet Świętopełka, 1981) a jednocześnie coraz częściej używano go w oderwaniu od bezpośredniego związku z tematyką historyczną jako symbol w wielu kaszubskich publikacjach, przede wszystkim w kręgu ZKP. Znak znajduje się na pierścieniu, który został znaleziony w okolicy Korzecznika na Kujawach w 1885 r. i od 1910 znajduje się w Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie. W przypadku znaku „odwróconej kotwicy” chodzi jednakże w rzeczywistości o stylizowaną lilię, która symbolizuje suwerenność. Motyw znajduje się też na breaktatach z czasów Świętopełka. W literaturze postać księcia przybliżył zwłaszcza T. Bolduan w popularnonaukowej pracy Książę Świętopełk (1966), opierającej się na aktualnym stanie badań historycznych. Bolduan jako pierwszy zajmował się tu również rolą księcia w pamięci historycznej. Bądkowski wprowadził Świętopełka jako postać literacką w swoich powieściach historycznych: Młody książę (1980) oraz Chmury (1984), których głównym bohaterem jest jednak jego syn Mestwin (II.).
Il. 3. Pomnik Świętopełka w Gdańsku
Centralnym materialnym punktem kultury pamięci o Świętopełku jest od sierpnia 2010 r. nowy posąg figuralny w Gdańsku, dzieło W. Sampa, ufundowany przez ZKP. Odsłonięto go na 750-lecie Jarmarku Dominikańskiego, którego tradycja sięga do przywilejów nadanych przez Świętopełka. Figura księcia na placu przy ul. Szerokiej ma miecz, tarczę i akt, który symbolizuje nadanie praw miejskich dla Gdańska. Na cokole znajduje się hasło ZKP w języku kaszubskim: „Zrzeszonëch naju nicht nie złómie“. Plac otrzymał nazwę Skwer Świętopełka Wielkiego w marcu 2022 r. na wniosek ZKP. W Parku Oliwskim od 1967 r. stoi popiersie księcia autorstwa Alfonsa Łosowskiego. Jan Matejko przedstawił Świętopełka jako podstępnego mordercę krakowskiego księcia Leszka Białego podczas „zbrodni gąsawskiej” na swoim oleju Śmierć Leszka Białego, powstałym w 1880 r. (od 1948 r. w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku).
Od XX w. do czasów współczesnych często nadawało się i nadaje się ulicom lub osiedlom imię Świętopełka albo Świętopełka Wielkiego na Kaszubach i Kociewiu, m.in. w Chmielnie, Chojnicach, Gdańsku, Gdyni, Juracie, Koleczkowie, Kościerzynie, Rumi, Słupsku, Somoninie, Stężycy, Tczewie, dodatkowo jeszcze też w Bydgoszczy, Świeciu, Szczecinie, Toruniu. W Kartuzach w pobliżu kolegiaty znajduje się Gaj Świętopełka, dzisiaj popularne założenie parkowe.
Miloš Řezník
Il. 4. Pieczęć Świętopełka z 1228 r.
Bibliografia:
- Bolduan T., Książę Świętopełk, Gdańsk 1966.
- Řezník M., Svatopluk a Mestwin jako kašubská místa paměti. K procesu jejich formování v mladokašubské tradici – Majkowski, Karnowski, Heyke (1905–1939), „Acta Cassubiana, t. 12, 2010, s. 7-32.
- Smoliński M., Świętopełk Gdański, Poznań 2015.
- Śliwiński B., Poczet książąt gdańskich, Gdańsk 1997.
Ikonografia:
- Źródło: Instytut Kaszubski
- Źródło: Instytut Kaszubski
- Źródło: https://de.wikipedia.org/wiki/Swantopolk_II.#/media/Datei:Zwantepolc.png
- Fot. Wawrzyniec Samp, 2010