Socrealizm jako typ estetyki rozwijający się Europie Wschodniej i Środkowej pojawił się na Pomorzu i Kaszubach pod koniec lat czterdziestych XX w. Polskie i kaszubskie środowisko literackie podchodziło wszakże do tej poetyki ostrożnie, widząc w niej z jednej strony narzędzie socjalistycznej propagandy, z drugiej jednak szansę na wypromowanie tematyki pomorskiej (patrz utwory: →Franciszka Fenikowskiego, Zakręt pięciu gwizdków (1951) czy Lewy brzeg (1951), →Lecha Bądkowskiego Kuter na strądzie (1952), →Jana Piepki, Purtkowe stegny (1956) czy Hanesk (1957). Sięgnięcie po tematykę i poetykę utworów socrealistycznych w jakiejś mierze było wynikiem autentycznego przekonania twórców do wartości tkwiących w socjalizmie, co w dalszych latach zostało zweryfikowane i skutkowało zdobyciem większego dystansu. Widać to zwłaszcza na przykładzie utworów Fenikowskiego i Piepki, literatów młodych, szukających wówczas swojej drogi artystycznej.
Twórcy kaszubskojęzyczni nie mając w czasie dominacji socrealizmu (1949-1954) swojego periodyku, mogli okazjonalnie tylko ogłaszać swoje utwory. Nie tworzyli również zwartej i silnej grupy, każdy więc z literatów niejako samodzielnie ustosunkowywał się wobec dyrektyw socrealistycznego tworzenia literatury lub choćby wobec problematyki w tym nurcie podejmowanej. Do estetyki socrealizmu zbliża się więc nie wydana drukiem do dziś twórczość dramaturgiczna Huberta Sucheckiego, tworzącego sztuki teatralne, w których występują polscy marynarze i pracowici kaszubscy rybacy (Rebockie wesele), albo zawiązywany jest ideowy sojusz kaszubsko-radziecki służący pozytywnej przebudowie społecznej (W rebockiej checzy na półwyspie helszczim). Także niektóre tematy socrealizmu pojawiały się wśród kilku dopiero niedawno wydanych drukiem idealistyczno-ideologicznych dramatach →Jana Rompskiego, w których młody kaszubski socjalista próbuje założyć spółdzielnię rolniczą w czasach przedwojennej sanacji (Pòrenk) albo dochodzi do konfliktu ideowego pomiędzy zwolennikami radzieckiego komunizmu a kaszubskiego socjalizmu (Za zemjã). Po śmierci Józefa Stalina, w atmosferze zelżałego nacisku ideowo-politycznego, pojawiły się drukiem tomiki poetyckie →Leona Roppla i Jana Piepki Naszé strônë (1955) oraz →Franciszka Sędzickiego Jestem Kaszubą (1956), w których można odnaleźć specyficzne artystyczne „ukłony” w strony dominującej w socrealizmie tematyki (np. walka klas lub modernizacja wsi).
W latach pięćdziesiątych XX w. twórczość Franciszka Sędzickiego została przez decydentów partyjnych zinterpretowana w duchu ideologii socjalizmu i stała się formą kulturowej obecności „władzy ludowej” na Kaszubach. Ideolodzy socjalizmu w twórczości Sędzickiego pozornie doceniali regionalizm kaszubski, łączyli go bowiem jedynie z ludowością i folkloryzmem, co miało wzmacniać koncepcję Polski Ludowej, w której gwarantem stabilności był „sojusz robotniczo-chłopski”. Utwory literackie Franciszka Sędzickiego, autora polsko- i kaszubskojęzycznego, chociaż nie do końca się spełniały zideologizowany model literatury socrealistycznej, przy odpowiedniej interpretacji, służyły celom odnawiania poczucia polskości i rodzimości na Pomorzu Wschodnim (wiersze Gduńsk albo Ùkôróny cemiãżcë). Decyzje środowiska partyjnego o przyznaniu Sędzickiego odznaczenia i drukowaniu tomu poetyckiego były swego typu sposobem na przyciągnięcie literata kaszubskiego na stronę nowej, socjalistycznej władzy.
Podobne mechanizmy zadziałały w przypadku wydania w 1955 r. przez Leona Roppla i Jana Piepki tomu poezji i prozy Naszé stronë. Książka ta była dla Kaszubów-literatów wyraźnym po II wojnie światowej sygnałem, że władze socjalistycznej Polski szukają z nimi płaszczyzny kontaktu i mimo ograniczeń umożliwiają druk i dostęp do rynku czytelniczego. Roppel i Piepka ukazywali swoimi utworami motywy, jakich nowa władza oczekiwała od piszących po kaszubsku, oprócz tego wszakże przemycali do kręgu czytelników tematykę kaszubską. Pierwszy z autorów biegunowo zestawiał dwa typy rzeczywistości: przedwojennej i powojennej, co w konsekwencji przynosiło obraz negatywnego okresu sanacji oraz pozytywnego czasu socjalizmu. Socrealistyczne przykłady poezji Roppla z tego tomu odsyłają do wspólnotowego działania i współtworzenia nowej powojennej rzeczywistości z równością społeczną na czele. Miała ona zaistnieć tak w miastach (Gduńsczi Żôrôw i Gduńczón), jak i na wsi (Pegaz ujarzmiony, Frantóweczka). Drugi z literatów jako twórca bardzo młody potraktował poetykę socrealizmu jako szkołę myśli i wprawkę stylistyczną. Nie wybierał socrealizmu jako najlepszego sposobu wyrazu, jednakże budował swoją pozycję literata dzięki utworom o sytuacji społeczno-cywilizacyjnej na kaszubskiej wsi (wiersze: Strużka, Òranié, Séw) czy przemianach mentalno-kulturowych wśród rybaków (sztuka Rebaczi trzôsk).
Także z socrealizmem i atmosferą pierwszych lat PRL-u związana jest sztuka Józefa Ceynowy Jak we wsë rólną założëlë (1955?), jedyny chyba w literaturze kaszubskojęzycznej utwór przygotowany dla celów propagandowych. Treść sztuki sprowadza się do opisu warunków kulturowych na kaszubskiej wsi, które mają ulec poprawie dzięki realizacji idei spółdzielczości rolniczej. Bohaterowie utworu są bardzo schematyczni, przy czym jednoznaczni politycznie: postacie pozytywne to zwolennicy spółdzielczości i sympatycy socjalizmu, zaś negatywne to właściciele ziemscy i konserwatyści. Postępowanie Kaszubów, którzy przychylają się do nowych porządków gospodarczych ukazane zostało jako postawa zdroworozsądkowa i patriotyczna. Oprócz problemu zarządzania ziemią sztuka Ceynowy ukazuje również proces emancypacji kobiet w wydaniu socjalistycznym jak również zjawisko awansu społecznego osób ze wsi. Obraz PRL-u wyłaniający się z utworu nie jest realistyczny, lecz idealistyczny czy wręcz można go uznać za przykład myślenia życzeniowego.
Wymienieni powyżej autorów można sytuować wobec socrealizmu, lecz byli literatami, którzy sięgali po tę poetykę z różnych powodów i w różnych momentach swojej drogi artystycznej. Jedni więc, jak Franciszek Sędzicki, czynili to z naiwności politycznej, drudzy, jak Jan Rompski, w akcie wiary w socjalizm z ludzką twarzą, Jan Piepka, jako środek mogący przynieść korzyści w awansie środowiskowym. Wreszcie Leon Roppel, Hubert Suchecki czy Józef Ceynowa, jako wyraz strategii estetycznej pozwalającej przemycać wśród tekstów naznaczonych schematem ideowym kaszubskich treści tożsamościowych. W całościowej ocenie literatury kaszubskiej nie można w niej dostrzec konsekwentnej postawy prosocjalistycznej, a jedynie rodzaj przyciągania i odpychania, jaką prowadziło środowisko szukające sposobu na obronienie swojej tożsamości. Pozwalał się przyciągać do socjalizmu Jan Piepka, który korzystał z modelu animowania kultury, jaki wprowadzili kontrolowani przez Partię decydenci Związku Literatów Polskich. Natomiast miał poważne powody do krytyki socjalizmu Stefan Bieszka, ofiara represji Urzędu Bezpieczeństwa.
Odrębną kwestią jest obecność socrealizmu w innych dziedzinach sztuki, np. w rzeźbach, które stawały się elementami pomników stawianych w pomorskich miastach wraz z hasłem: „Byliśmy. Jesteśmy. Będziemy” (np. Koszalin, Bytów, Gdańsk), dzisiaj nieco wstydliwie przywoływanych jako przykład epoki „słusznie minionej”. Socrealizm patronował także decyzjom ideowo-architektonicznym, za sprawą których w historyczną zabudowę zniszczonych po II wojnie bądź zburzonych przez miejscowych decydentów miast Pomorza i Kaszub, umieszczano budynki powstające według socjalistycznej sztancy (np. Słupsk, Sławno, Koszalin, Lębork), co miało wyeliminować krajobraz poniemiecki, a wprowadzić symboliczne elementu nowej władzy.
Daniel Kalinowski
Bibliografia:
- Tadeusz Bolduan, Nie dali się złamać. Spojrzenie na ruch kaszubski 1939–1995, Gdańsk 1996.
- Cezary Obracht-Prondzyński, Kaszubi. Między dyskryminacją a regionalną podmiotowością, Gdańsk 2002.
- Kaszubi w PRL. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie i Instytut Pamięci Narodowej, red. Marek Adamkowicz, Iwona Joć, Gdańsk 2007.
- Daniel Kalinowski, Literatura kaszubska i socrealizm. Przyciąganie i odpychanie, [w:] Regionalizm literacki. Historia i pamięć, red. Zbigniew Chojnowski, Elżbieta Rybicka, Kraków 2017.
- Literatura a polityka. Casus Pomorza i Kaszub, red. D. Kalinowski, Słupsk 2018.
- Józef Ceynowa, Jak we wsë rólną założëlë. Obrôzk z powojennych lat w trzech odsłonach, Wejherowo 2022 [tutaj także teksty wstępne Michała Hinza oraz Daniela Kalinowskiego].
- Daniel Kalinowski, Wczesny PRL a kaszubskie życie kulturalne i literackie, w druku.
