Sędzicki Franciszek

Poeta, publicysta i działacz kaszubski zaangażowany w życie społeczno-polityczne Wolnego Miasta Gdańska oraz szeroko pojętą działalność regionalną. Obrana przezeń dziedzina twórczości przysporzyła mu miano „poety kaszubskich pól”, „pieśniarza polskiego wybrzeża” oraz „lirnika ziemi kaszubskiej”.

F. Sędzicki urodził się 11.03.1882 r. w Rotembarku koło Kościerzyny. Jego rodzicami byli Jan i Elżbieta z Kropidłowskich. Naukę szkolną pobierał w Sarnowach, Rotembarku i Kościerzynie. Po ukończeniu V klasy gimnazjum kontynuował naukę w trybie korespondencyjnym (w ramach niemieckiego Towarzystwa Oświatowego), równocześnie pomagając rodzicom w utrzymaniu niewielkiego gospodarstwa rolnego. W latach 1902–1904 odbył obowiązkową służbę wojskową w 48. pułku piechoty w Kostrzyniu. Po powrocie zajął się działalnością publicystyczną. Debiutował jako autor na łamach pisma „Drużba”, dodatku do „Gazety Gdańskiej” (1905). W 1906 r. przeprowadził się do Kościerzyny, gdzie włączył się w działalność Towarzystwa Ludowego, Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Towarzystwa Młodzieży, Towarzystwa Czytelni Ludowych i Czytelni Polskiej, Towarzystwa Śpiewu „Halka”, założonego przez siebie Towarzystwa Rzemieślników Polskich i tamtejszego Kółka Rolniczego.

W latach 1906–1911 współredagował pismo „Gryf”, w którym odpowiadał za sprawy techniczne i organizacyjne wydawnictwa. Tam też publikował niektóre swoje utwory i bajki.

Różnica zapatrywań spowodowała rozbrat między Sędzickim a Majkowskim, co pociągnęło za sobą kolejną przeprowadzkę Sędzickiego – tym razem do Grudziądza, gdzie w 1912 r. związał się z redakcją tamtejszej „Gazety Grudziądzkiej”. Wskutek wybuchu I wojny światowej stracił posadę i został zmuszony do powrotu w rodzinne strony. W 1915 r. podjął współpracę z niemieckim wydawnictwem E. Bartelsa, dla którego obok tłumaczenia bajek kaszubskich na język niemiecki przygotował Dzieje narodu polskiego oraz polski kalendarz wojskowy (niebawem zakazany przez niemieckie władze wojskowe). Na mocy powołania do wojska odbył służbę w niemieckim urzędzie cenzorskim w Warszawie.

Po zakończeniu wojny osiadł w Wolnym Mieście Gdańsku, utrzymując się z prowadzenia lekcji języka polskiego. Na przełomie lat 1919-1920 przeniósł się do Starogardu Gdańskiego, gdzie podjął pracę w redakcji „Dziennika Starogardzkiego”. Utraciwszy posadę w 1923 r., związał się z toruńskim „Słowem Pomorskim” i „Gazetą Narodową” (1924–1926). Po opuszczeniu Torunia w 1926 r. objął w Chojnicach redakcję „Niwy Pomorskiej”, dodatku do gazety „Lud Pomorski”. W 1927 r. powrócił na dłużej do Gdańska, gdzie nawiązał współpracę z malarzem M. Mokwą przy redagowaniu miesięcznika artystyczno-literackiego „Fale” (1928). Nie poprzestawał jednak na tym, pisując liczne korespondencje do gazet, pełniąc funkcję redaktora naczelnego czasopisma „Gmina Polska” w Gdańsku (1935–1939) oraz „Gońca Pomorskiego” w Tczewie. Jako działacz Gminy Polskiej w Gdańsku aktywnie uczestniczył w życiu polityczno-społecznym miasta. Wiele z nurtujących go problemów ukazywał w formie satyrycznej na łamach rubryki Z niwy kaszubskiej, publikowanej na łamach „Straży Gdańskiej”. Wyrazicielem poglądów autora stał się bohater jego felietonów – Jakùsz Gôdka.

Lata wojny spędził w okolicach Kościerzyny, ukrywając się pod przybranym nazwiskiem. Podejmował się wypasu bydła, co sprzyjało pełnieniu funkcji łącznika w Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”, w której został zaprzysiężony w 1943 r. (→ partyzanci kaszubscy).

Po zakończeniu wojny na stałe powrócił do Gdańska, gdzie obok działalności w Związku Literatów, Towarzystwie Przyjaciół Nauki i Sztuki, Związku Zachodnim, Miejskim Komitecie Frontu Narodowego związał się zawodowo z Biblioteką Miejską (1945–1954). Jak pisał M. Pelczar: „w służbę bibliotekarską wkładał całe swoje gorące serce, całe ukochanie polskości Kaszub i polskości Gdańska, to swoje umiłowanie, któremu poświęcił bez reszty całe swe – tak bardzo pracowite i tak bardzo ciche – życie”.

Choć pozostał osobą samotną, długoletnie więzy przyjaźni łączyły go z T. Rogalą, M. Mokwą, L. Ropplem, F. Fenikowskim. Nie zapominał o kaszubskich twórcach, angażując się w zorganizowanie im pomocy socjalnej, m.in. T. Gulgowskiej (→ Gulgowscy Teodora i Izydor). Po przebytym udarze, w 1952 r. przeszedł na emeryturę w wieku 70 lat. Mimo choroby nie zaprzestał działalności literackiej, posługując się maszyną do pisania, na której lewą ręką przygotowywał dziennie kilka stron tekstu.

Za życia odznaczony został Srebrnym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury (1937), Nagrodą Literacką Miasta Gdańska (1951) oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1955).

Zmarł 19.04.1957 r. w Gdańsku i został pochowany na Cmentarzu Srebrzysko. Na kamieniu nagrobnym znajduje się napis: „Franciszek Sędzicki – literat i pisarz kaszubski”.

Zdanie to zdaje się oddawać skalę zaangażowania autora w sprawy Kaszubów, ich języka, kultury, co jednak nie uchroniło go od literackiej alienacji. Dysponując ograniczonym warsztatem pisarskim, ponadto przejąwszy wiele poglądów Derdowskiego, naraził się na miażdżącą krytykę swego zbioru wierszy ze strony Majkowskiego.

Odmienność stanowiska wobec relacji polsko-kaszubskich trwale poróżniła Sędzickiego ze środowiskiem zrzeszyńców, nazwanych przezeń „narodorobami kaszubskimi i zdrajcami ideałów kaszubskich”. W 1936 r. Sędzicki miał wypowiedzieć się pod adresem redaktorów „Zrzeszy Kaszubskiej” w następujący sposób: „Kocham Kaszuby i ich lud, ale kocham też w równej mierze Polskę. Od młodości żyłem i pracowałem dla Polski… Byłem współuczestnikiem ruchu kaszubskiego i stąd poniekąd poczuwam się do obowiązku dopilnować, aby ten tak pożyteczny ruch nie został wypaczony i nie poszedł na manowce” (Głos przestrogi. Kilka uwag w sprawie kaszubskiej, „Goniec Pomorski”, 1936, s. 55). Wypowiedź swoją w 1951 r. przypieczętował stwierdzeniem: „całą moją pracę poświęciłem utrzymaniu polskości tej ziemi – zrezygnowałem z kariery pruskiego urzędnika i nie dałem się zwieść na manowce lokalnego nacjonalizmu”.

Twórczość swoją ukierunkował w stronę ludowego odbiorcy (Dumki z kaszubskich pól, 1911), odwołując się do motywów zakorzenionych w strofach poetyckich W. Pola, W. Tetmajera, H. Derdowskiego, czym naraził się na zarzut braku oryginalności ze strony poetów młodokaszubskich (Karnowskiego, Majkowskiego). Pisał w wyniesionym z domu dialekcie południowokaszubskim. Z jednej strony bronił mowy kaszubskiej i sprzeciwiał się jakimkolwiek formom jej deprecjonowania (wëszczérzania – por. wiersz Nasza mòwa), z drugiej zaś traktował ją głównie jako narzecze ludu wobec języka polskiego traktowanego przezeń jako język wyższych sfer (poemat Jaromar). Polemizował z wszelkimi próbami usankcjonowania mowy Kaszubów jako odrębnego języka (→ Stefan Ramułt; → zrzeszyńcy). Jednocześnie pragnął, by „pieśń zrodzona na cichej ustroni” trafiła pod strzechy, podnosząc lud kaszubski na duchu, wzniecając uczucia patriotyczne do walki z wrogiem, towarzysząc w pracy i odpoczynku.

Jego wiersze znalazły się w zbiorach: Dumki z kaszubskich pól (1911), Wiatr zawiał od pomorskich stron (1918), Z kaszubskiej niwy (1949), Do mojej krainy (1949) oraz w tomie Jestem Kaszubą (1956). Stworzył również wierszowaną powieść romantyczno-rycerską Jaromar (1928) z epoki Świętopełka Wielkiego oraz poematy: Gôdka ò Januszu Skwierkù, nôsławniészim grajkù kaszëbsczim (1923) i Jôchim Czwaruch (1948).

Żywo związany z amatorskim ruchem scenicznym, napisał kilka utworów dramatycznych: Dwa młode światy (wystawione w 1908 w Kościerzynie), Widmo (1923), Roztrębachy czyli zabijanie starego roku (1951), Szëmiało nóm pòlsczé mòrze (1939), jasełka rybackie W cudowną noc gwiazdkową (1928). Obdarzony talentem plastycznym, własnoręcznie ilustrował niektóre ze swoich publikacji (Roztrębachy, Gôdka o Januszu Skwierkù, Jaromar), także tych powielanych z pomocą swej bratanicy Józefy; tworzył akwarele i drzeworyty.

Obok utworów poetyckich i scenicznych napisał Ilustrowany przewodnik po Gdańsku (1913), nowelę Cień matki (1925), opowieść z czasów Świętopełka Wielkiego zatytułowaną W walce o wolność Pomorza (1926) oraz pełne uroku Baśnie kaszubskie (1957).

Wybrane utwory Sędzickiego opublikowano w antologii Morze polskie i Pomorze w pieśni (1931), Morze. Wybór poezji i prozy (1954) oraz antologii Modra struna (1973) i Kaschubische Anthologie (1973). Szereg utworów pozostaje do dziś w postaci maszynopisów w zbiorach Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, Biblioteki Gdańskiej PAN, Muzeum Ziemi Kościerskiej oraz kolekcjach prywatnych.

Najpopularniejszym utworem F. Sędzickiego pozostaje od lat deklaratywna pieśń Jestem Kaszubą („Polska matką moją!”) z 1908 r., spopularyzowana przez zespoły folklorystyczne:

„Tam, gdzie Bałtyku szumią jasne wody,
gdzie w skromnej chatce ma kolebka stała,
gdzie nad Wierzycą kaszubskie zagrody,
tam w ojców wierze matka mnie chowała.
I rzekła do mnie: – O synu, kochanie,
kto Kaszubą rodem, Kaszubą zostanie”.

Twórczość Sędzickiego była przedmiotem zainteresowania polskich literaturoznawców, językoznawców, kaszubologów. Analizowali ją: A. Bukowski, J. Drzeżdżon, Z. Nowak, E. Breza, M. Cybulski, J. Borzyszkowski, K. Bączkowski, F. Fenikowski, L. Roppel.

Drukowane wspomnienia poświęcili mu: J. Strumiński, M. Pelczar, B. Wit-Święcicki, A. Nagel, K. Bączkowski i H. Suchecki.

Zdaniem literaturoznawcy A. Bukowskiego poemat Sędzickiego Wiatr zawiał od pomorskich stron (1918) miał natchnąć S. Żeromskiego do nadania zbiorowi swoich opowieści tytułu Wiatr od morza (1922). Gdański twórca i dyrygent T. Tylewski skomponował Dziesięć pieśni z Kaszub na chór męski do słów F. Sędzickiego (1959), melodię do jego wiersza Pòjedzemë na Kaszëbë napisał E. Treder (→ pieśń regionalna i artystyczna). Na kanwie wierszy poety z Rotembarku powstał montaż słowno-muzyczny Rëbôcë, opracowany przez P. Szefkę.

Sztuka Sędzickiego Roztrębachy czyli zabijanie starego roku stała się przedmiotem adaptacji scenicznej J. Ostaszkiewicza w Teatrze Muzycznym w Gdyni (1996) (→ Roztrębacze). Staraniem Instytutu Kaszubskiego i Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie ukazała się książka J. Schodzińskiej Franciszek Sędzicki (1882–1957) działacz narodowy, regionalista i poeta kaszubski (2003). Sylwetce i twórczości Sędzickiego poświęcono tom 9 serii Biblioteki Pisarzy Kaszubskich w oprac. M. Cybulskiego, D. Kalinowskiego i J. Schodzińskiej (2014).

Pamięć o F. Sędzickim przybierała najróżniejsze formy. W grudniu 1983 r. na skwerze w pobliżu dworca kolejowego w Kościerzynie odsłonięto popiersie pisarza autorstwa W. Sampa. Pomnik ufundowało społeczeństwo powiatu kościerskiego z inicjatywy miejscowego oddziału ZKP. Wydarzeniu towarzyszył późniejszy koncert w wykonaniu Towarzystwa Śpiewaczego im. L. Szopińskiego, podczas którego wykonano pieśni do słów bohatera uroczystości.

Od 1972 r. na frontowej ścianie szkoły w Rotembarku znajduje się tablica z napisem: „W 15. rocznicę śmierci Franciszkowi Sędzickiemu, bohaterowi hufca Kościerzyna – harcerze, 19 IV 1972”. Z okazji stulecia urodzin Sędzickiego, przez długie lata związanego z gdańską Biblioteką Miejską, w hallu instytucji przy ul. Wałowej (obecnie Biblioteka Gdańska PAN) umieszczono tablicę pamiątkową (1982) autorstwa F. Sychowskiego. Ufundował ją gdański oddział ZKP.

Od 1974 r. F. Sędzicki patronuje obecnemu Zespołowi Szkolno-Przedszkolnemu nr 3 w Kościerzynie (wcześniej SP nr 3). Hymnem szkoły została pieśń Jestem Kaszubą. Corocznie 11 marca odbywa się w szkole Dzień Patrona, któremu towarzyszy uroczysty apel, połączony z prezentacją sylwetki patrona szkoły i recytacją jego wierszy. W ostatnich latach program obchodów wzbogacony został o turniej wiedzy o F. Sędzickim, konkurs plastyczny inspirowany jego bajkami, dekorację szkoły w barwy czarno-żółte (obecne również w strojach uczniów i nauczycieli).

Końcowe słowa pieśni Jestem Kaszubą „Kto Kaszubą rodem, Kaszubą zostanie” posłużyły za tytuł monografii zespołu „Krëbanë” z Brus pióra M. Czarnowskiego (2005).

Imię F. Sędzickiego nosi też kościerski Hufiec ZHP. Poeta patronuje również Gminnej Bibliotece Publicznej w Lipuszu. Ulice F. Sędzickiego znajdują się w Kościerzynie, Kartuzach, Gdyni, Pucku, Wejherowie i Starogardzie Gdańskim. Liczne pamiątki po twórcy przechowuje w izbie regionalnej jego imienia Muzeum Ziemi Kościerskiej (→ muzea).

Twórczość Sędzickiego prezentowana była w ramach wystawy Rok Młodokaszubów – w 100-lecie założenia Towarzystwa Młodokaszubów w Bibliotece Publicznej w Chojnicach (2012). W 60. rocznicę śmierci poświęcono kaszubskiemu twórcy dwie wystawy indywidualne: Franciszek Sędzicki (1882–1957) – piewca ziemi kaszubskiej w Bibliotece Gdańskiej PAN (2017) oraz wystawę w Muzeum Ziemi Kościerskiej pt. Poeta z kaszubskiej niwy – Franciszek Sędzicki (1882–1957). Pisarz, działacz narodowy i społeczny (2017).

Bajka F. Sędzickiego Sprawiedlëwi rozdzelënk w interpretacji D. Majkowskiego znalazła się na II płycie z cyklu Najpiękniejsze bajki i baśnie kaszubskie (2012).
Po śmierci autora A. Poraj-Różycki, członek Szczecińskiej Grupy Poetyckiej „Bryza”, poświęcił mu wiersz zatytułowany Słowo do Franciszka Sędzickiego:

„Nie jestem Prometeuszem
i sępy nie szarpią mej wątroby.
alem jak Prometeusz
na gniew bogów zawinił
miłością.
Nie jestem bardem – Tristanem,
ani rycerzem – Tristanem,
alem jak Tristan
umiłował swą jasnowłosą
ziemię rodzinną.
Wiersz mój
razowym chlebem pachnie,
i szorstki jest jak dłoń żeglarza.
W nim jest zaklęty mój grzech i miłość.
Swój wiersz i grzech,
grzech i miłość,
swą miłość i cześć
Tobie niosę”.

Witosława Frankowska

Bibliografia:

• Borzyszkowski J., Franciszek Sędzicki a Biblioteka Gdańska, „Pomerania”, 1996, nr 9, s. 53-55
• Bukowski A., Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, literacki i kulturalny. Zarys monografii historycznej, Poznań 1950
• Neureiter F., Historia literatury kaszubskiej, Gdańsk 1982
• Schodzińska J., Franciszek Sędzicki (1882-1957) – działacz narodowy, regionalista i poeta kaszubski, Gdańsk 2003
• Sędzicki F., Utwory kaszubskie, oprac. i przypisy M. Cybulski, wstęp: M. Cybulski, J. Schodzińska, D. Kalinowski, BPK, t. 9, Gdańsk 2014

Fonografia:

• Sędzicki F., Ò złoti ribce, [w:] Najpiękniejsze baśnie i bajki kaszubskie, CD, 2011, nr 1 (narracja D. Stenka); http://www.akademiabajkikaszubskiej.pl/bajki/1, dostęp 10.10.2024
• Sędzicki F., Sprawiedlëwi rozdzelënk, [w:] Najpiękniejsze baśnie i bajki kaszubskie, CD, 2012, nr 2 (narracja D. Majkowski)

Ikonografia:

1. Fot. ze zbiorów E. Kamińskiego
2. Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Franciszek_S%C4%99dzicki, dostęp 23.10.2024
3. Fot. ze zbiorów E. Kamińskiego
4. Fot. ze zbiorów E. Kamińskiego
5. Źródło: Instytut Kaszubski
6. Fot. ze zbiorów E. Kamińskiego
7. Fot. R. Kamiński