Sculteti Bernard

« Powrót do listy haseł

Ksiądz, kurialista, prawnik, magister sztuk wyzwolonych i doktor dekretów. Na przełomie XV i XVI w. sprawował godności i urzędy w otoczeniu czterech papieży.

Urodzony ok. 1450 r. w Lęborku (Lauenburg), pochodzący z tego miasta lub okolic. Prawdopodobnie w trakcie wojny trzynastoletniej (1454–1466) rodzina Scultetich przeniosła się z Lęborka do Gdańska (w mieście nad Motławą mieszkał zarówno brat Bernarda – Urban, jak i jego siostra – Sydonia).

Pierwsze nauki mógł pobierać w Lęborku, kolejne w Gdańsku – w którejś z szkół parafialnych, przygotowujących do studiów wyższych. Następnie kształcił się prawdopodobnie w szkole katedralnej we Włocławku (w administracji kościelnej dekanat ziemi lęborskiej jako część diecezji kujawskiej znajdował się pod jurysdykcją biskupów włocławskich). Przełożony (jako dziekan kościoła diecezji warmińskiej), protektor i przyjaciel Mikołaja Kopernika oraz jego młodszego brata Andrzeja, których wspierał także finansowo w latach 1496–1499 w trakcie ich studiów we Włoszech. Około 1472–1475 r. przybył do Rzymu – ważnego ówcześnie ośrodka naukowo-kulturalnego – i osiadł na stałe, spędzając tu 40 lat, aż do swojej śmierci 30.07.1518 r. Zgodnie z ostatnią wolą został pochowany w rzymskim kościele Santa Maria dell’Anima.

W grudniu 1472 r. Sculteti otrzymał tonsurę w zakrystii Bazyliki św. Piotra w Watykanie, w czerwcu 1481 r. przyjął cztery niższe święcenia, a w marcu 1500 r. w rzymskiej świątyni Santa Maria dell’Anima uzyskał święcenia kapłańskie. Wcześniej, w 1490 r. na papieskiej uczelni Studium Romanae Curiae uzyskał doktorat z prawa kanonicznego. Piastował rozmaite urzędy i zaszczytne funkcje na dworze papieskim. W 1490 r. z papieskiego nadania został notariuszem publicznym, a od 1491 r. przez wiele lat pracował jako naczelny notariusz w głównym trybunale Kurii – Rocie Rzymskiej, gdzie zajmował się rozpatrywaniem spraw m.in. z obszaru Prus Królewskich. W 1496 r. został pokojowcem papieskim, osobistym kapelanem, sekretarzem (skrybą) i akolitą papieża Aleksandra VI (pontyfikat: 1492–1503). Urzędy te sprawował prawdopodobnie również za pontyfikatu papieży: Piusa III (1503) i Juliusza II (1503–1513). W latach: 1513, 1514 i 1517 służył jako osobisty kapelan papieski i skarbnik, tajny szambelan oraz apostolski skryptor papieża Leona X (pontyfikat: 1513–1521). W 1514 r. Leon X, jako władca Państwa Kościelnego, nadał Scultetiemu godność hrabiego Świętego Pałacu Laterańskiego. Był sekretarzem obrad piątego soboru powszechnego na Lateranie (1512–1517). Dzięki jego inicjatywie w 1513 r. M. Kopernik został wówczas zaproszony przez ojców Kościoła do wzięcia udziału w reformie kalendarza.

Il. 1. Okładka książki Z Kaszub do „Wiecznego Miasta”. Bernard Sculteti (ca 1450–1518), kurialista i przyjaciel Mikołaja Kopernika (2019)

W Rzymie zajmował się też działalnością dobroczynną. Należał do konfraterni Santo Spirito in Sassia przy szpitalu Ducha Świętego (od 1478 r.) oraz do arcybractwa Niepokalanej Marii Panny () przy najstarszym rzymskim kościele – śwdella Santissima Concezione. Wawrzyńca (San Lorenzo in Damaso) (zajmowało się przekazywaniem środków na posagi dla ubogich młodych kobiet ze środowisk rzemieślniczych). Ważna była również jego praca na rzecz hospicjum i bractwa Santa Maria dell’ Anima, którego członkiem był od 1484 r. (osobiście wpisał się w 1491 r.), a przez lata 1503–1507, 1515–1518 zajmował stanowisko głównego prowizora (zarządcy) bądź jego zastępcy (1498, 1508). W testamencie na potrzeby ugrupowania zostawił pokaźną sumę 2000 dukatów.

Wszystkie pełnione przez niego funkcje umożliwiły mu otrzymanie licznych urzędów, godności, beneficjów i prebend kościelnych w Europie (Rzeszy, Inflantach i Prusach Królewskich): m.in. w Gdańsku (proboszcz bazyliki Mariackiej w latach 1498–1514), Miłobądzu k. Tczewa (proboszcz do 1514 r.), Szczecinie (prepozyt w kapitule kolegiaty Mariackiej), Magdeburgu (w katedrze św. Sebastiana), Merseburgu (w kościele św. Sykstusa), Naumburgu, Walbecku i Würzen. Pełnił również urząd dziekana we Fromborku i Worms, kustosza w Lubece, kanonika w Tartu oraz oficjała w Roskilde (Dania).

Il. 2. Podpis własnościowy z 1488 r. na książce należącej do Bernarda Scultetiego

Sculteti przez lata był w Kurii Rzymskiej pełnomocnikiem księcia pomorskiego Bogusława X (m.in. w 1497 r. zaaranżował audiencję u papieża Aleksandra VI) oraz księcia saskiego Jerzego Brodatego (męża córki Kazimierza Jagiellończyka – Barbary, sojusznika Polski w sporach z Krzyżakami). Jako prokurator biskupa Ł. Watzenrodego brał udział w sporze o przywileje kościoła warmińskiego naruszane przez Krzyżaków (1489–1505), włączył się też w starania o wyniesienie Warmii do rangi metropolii (1505–1509).

Od 1491 r. był silnie związany z Gdańskiem, wspierał interesy miasta i udzielał porad prawnych jako stały pełnomocnik gdańskiej rady miejskiej w Kurii Rzymskiej; ułatwiał też karierę duchowną synom gdańskich patrycjuszy (m.in. Ferberom czy T. Giese). Rajcy miejscy byli przychylni staraniom Scultetiego o probostwo w kościele Najświętszej Marii Panny w Gdańsku (1493–1498) po śmierci J. Ferbera (zm. 1493 r. w Rzymie) – nawet wbrew woli króla Polski Jana I Olbrachta, który mianował na tę godność G. Greve (protegowanego kanclerza wielkiego koronnego i biskupa kujawskiego K. Kurozwęckiego). Spór o probostwo trwał kilka lat. Po śmierci Grevego (1496), król – przymuszony nieustępliwością większości gdańskiej rady miejskiej – ostatecznie przystał na kandydaturę papieskiego nominata, przekazawszy miastu jednorazowo prawo obsadzenia parafii.

Mimo wieloletniego pobytu i kariery w Wiecznym Mieście w źródłach bywał określany i określający się jako de Lawenborch Prutenus – „Prusak z Lęborka” (1475) bądź Cassubius, czyli Kaszuba (np. w książkowej adnotacji: „Liber Bernhardi Sculteti Cassubii 1488”). Wbrew tym tożsamościowym deklaracjom, Sculteti do niedawna pozostawał postacią mało znaną w kaszubskim środowisku. Na kaszubskie tropy w biografii pruskiego kurialisty w 2006 r. zwrócił uwagę Z. Szultka (wprowadzając tym samym tę ważną osobistość do kaszubskiej historiografii) oraz R. Pawlik, który w 2014 r. poddał analizie kaszubski rodowód Scultetiego, konstatując, że skoro określał się mianem Kaszuby, oznacza to, że musiał znać język kaszubski, którego mógł się nauczyć jedynie w domu rodzinnym:

„Nie wiemy […] czym w jego przekonaniu różnił się Kaszuba od Prusaka. Najprawdopodobniej pojęcia te nie były dla niego tożsame, zaś ich najważniejszym i najtrwalszym wyróżnikiem był język macierzysty. Dla Niemca czy Polaka Kaszubą w czasach nowożytnych był ten, kto mówił potocznie po kaszubsku lub miał świadomość odrębności języka kaszubskiego i szerzej kultury kaszubskiej względem ludności niemieckojęzycznej. […] Kaszubszczyzna była więc jego macierzystym środowiskiem i dlatego mienił się Kaszubą”. (Pawlik 2014: 12)

Polscy historycy zwrócili uwagę na postać B. Scultetiego głównie przez jego relacje z M. Kopernikiem. Biografią Scultetiego na polskojęzycznym gruncie zajęła się toruńska historyczka T. Borawska, która wraz z H. Rietzem w książce Z Kaszub do Wiecznego Miasta. Bernard Sculteti (ca 1450–1518) kurialista i przyjaciel Mikołaja Kopernika z rozproszonych w archiwach, aktach i korespondencji informacji odtworzyła życiorys, działalność i przebieg kariery lęborczanina na tle dziejów Europy u schyłku średniowiecza, od Pomorza Zachodniego i Warmii po Półwysep Apeniński i Rzym.

Nazwisko Sculteti – jak sugerują badacze – pochodzi od łacińskiego słowa scultetus, czyli ‘wójt’, ‘sołtys’. Było ono popularne w północnej Europie w XV–XVI w.; spotykane formy zapisu (oprócz zlatynizowanej wersji Sculteti) – Schultz, Scholz, Scholcz, Schulte, Scholtczen, Schultczen, Schulczen, Schulteti.

Agnieszka Bednarek-Bohdziewicz

Bibliografia:

  • Borawska T., Bernard Sculteti jako rzecznik interesów warmińskich w Rzymie na przełomie XV i XVI wieku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 1972, nr 2–3, s. 343–361
  • Taż, Sculteti Bernard, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. S. Gierszewski, t. IV: R-Ż, Gdańsk 1997, s. 187
  • Taż, Rietz H., Z Kaszub do „Wiecznego Miasta”. Bernard Sculteti (ca 1450–1518), kurialista i przyjaciel Mikołaja Kopernika, Toruń 2019
  • Collijn I., Katalog der Inkunabeln der Königlichen Universitäts-Bibliothek zu Uppsala, Uppsala-Leipzig 1907, s. 353-354, nr 1372; s. 122, nr 520
  • Pawlik R., Kaszub Bernard Sculteti (ok. 1455–1518) w służbie czterech papieży, w: II Dzień Kaszubski w Szczecinie, red. K. Kozłowski, oprac. T. Jasiunas, Szczecin 2011, s. 91–104
  • Tenże, W służbie czterech papieży. Bernard Sculteti (ok. 1455–518) – prepozyt kolegiaty Mariackiej w Szczecinie i proboszcz kościoła NMP w Gdańsku, „Acta Cassubiana”, t. 16, 2014, s. 7–29
  • Źródła do kaszubsko-polskich dziejów Pomorza Zachodniego do roku 1945, red. B. Wachowiak, tom 1: Pomorze Zachodnie pod rządami książąt plemiennych i władców z dynastii Gryfitów (990-1121-1637-1648/1653), Poznań-Gdańsk 2006, s. 246

Ikonografia:

  1. Źródło: Instytut Kaszubski
  2. Skan za: T. Borawska, H. Rietz, Z Kaszub do „Wiecznego Miasta”. Bernard Sculteti (ca 1450–1518), kurialista i przyjaciel Mikołaja Kopernika, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2019, s. 194

« Powrót do listy haseł