Sanktuaria na Kaszubach

Wyrazem i efektem kaszubskiej pobożności oraz szczególnej popularności w Kościele katolickim na ziemiach polskich kultu NMP są funkcjonujące także na Pomorzu i Kaszubach stare i nowe sanktuaria – głównie maryjne. Nie brak jednak też miejsc nadzwyczajnego kultu innych świętych – jak np. św. Walentego w Matarni, czy nieco zapomnianego św. Mikołaja w Chyloni. Jednakże nie wszystkie umocowane dawną lub nową tradycją czczone figury czy obrazy NMP lub innych świętych stanowią o istnieniu sanktuarium. Stąd warto zajrzeć choćby do Encyklopedii katolickiej, by przypomnieć sobie pojęcie i rodzaje sanktuariów w Kościele katolickim. W Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 r. sanktuarium zdefiniowane zostało jako „kościół lub miejsce sakralne, do których za zgodą ordynariusza miejsca pielgrzymują liczni wierni dla szczególnej przyczyny pobożności”.

Można już tu na wstępie powiedzieć, że ze wszystkich tradycyjnych i usankcjonowanych autorytetem Kościoła, funkcjonujących od pokoleń wśród Kaszubów, najważniejszym jest sanktuarium Męki Pańskiej czyli kalwaria w Wejherowie. Stąd miasto to, będące dzięki kalwarii od stuleci celem pielgrzymek, przybywających tam na doroczne odpusty ze wszystkich stron ziemi kaszubskiej, otrzymało w literaturze i legendzie miano Kaszubskiej Jerozolimy. Ta swoiście stołeczna rola tego miasta wynika też z legendarnej opowieści i przekonania, że Kaszuby to Ziemia Święta, w której Betlejem a Bytów, to jedno miasto; Wejherowo zaś to Jeruzalem, a w Kościerzynie urodził się Judasz…

Ranga wejherowskiego sanktuarium wzrosła z chwilą ukoronowania przez papieża Jana Pawła II w 1999 r. w Gdyni przechowywanego w kościele franciszkanów i czczonego przez mieszkańców miasta i pielgrzymów obrazu Matki Boskiej Wejherowskiej. Dodatkowym czynnikiem, wzmacniającym rolę naszego Jeruzalem jest ustanowienie za sprawą ks. D. Nowaka w kościele pw. Chrystusa Króla Sanktuarium Męczenników Piaśnicy, wśród których jest błogosławiona s. Alicja Kotowska, przełożona klasztoru ss. Zmartwychwstania Pańskiego i prowadzonego przez nie żeńskiego gimnazjum (→ wojna).

Podobny charakter podwójnego sanktuarium – Męki Pańskiej i Matki Bożej z tytułem Pocieszenia – przypisany jest do Wiela na południu Kaszub. Wielewska kalwaria zaczęła funkcjonować w 1916 r., przyciągając coraz liczniejsze rzesze pielgrzymów. Czczony w tamtejszym kościele obraz Matki Bożej, sprowadzony doń w 1852 r. z Chojnic, pierwotnie otoczony kultem w kościele oo. augustianów, uhonorowany koronami papieskimi został w 2016 r.

Obok tychże kalwaryjno-maryjnych ośrodków religijnego kultu i żywotności ludowej tradycji, na ziemi kaszubskiej od wieków słyną kolejne dwie sanktuaryjne miejscowości. Bardziej znane jest Swarzewo na Nordzie. W tamtejszym kościele czczona jest w figurze gotyckiej Matka Boża, ukoronowana w 1936 r. jako Królowa Polskiego Morza i Patronka Kaszubskich Rybaków. Na środkowych Kaszubach podobną funkcję pełni Sianowo, gdzie przedmiotem kultu jest figura Matki Bożej ukoronowana w 1966 r., czczonej pod tytułem Królowej Kaszub, do której dopiero od kilku dziesiątków lat przybywają kompanie pielgrzymów z okolicznych i odległych parafii – jak np. Wejherowa, Lęborka i Miastka. Z kultem Matki Bożej w sanktuarium sianowskim związane jest sporo utworów literatury kaszubskiej, w tym najsłynniejsza pieśń J. Trepczyka Kaszëbskô Królewô, napisana – skomponowana na uroczystość koronacji, a dopiero od lat 70. śpiewana coraz częściej w różnych zakątkach Kaszub. Teksty kaszubskich wierszy i pieśni sakralnych zawierają publikacje: Swiãti dzél dëszë. Antologia kaszubskiej poezji religijnej, oprac. J. Walkusz, Pelplin 1981 oraz Tyś Kaszub królową. Antologia wierszy laureatów Konkursu Poezji Maryjnej w Kościerzynie 2009–2013, konsultacja naukowa i wstęp J. Walkusz, red. S. Janke, Pelplin 2014. Od niedawna w Sianowie w okresie wielkiego postu odbywają się również celebrowane w języku kaszubskim nabożeństwa drogi krzyżowej na odpustnym placu, wokół którego stanęły przed laty rzeźbione przez twórców ludowych stacje Męki Pańskiej.

Odmienny charakter sanktuaryjny posiada Kościerzyna, gdzie są nawet dwa sanktuaria. Jedno związane z farą, w której znajduje się obraz Matki Bożej Kościerskiej, szczególnie czczony przez tamtejszych pielgrzymów na kalwarię wejherowską. Drugie znajduje się w kaplicy dawniej sióstr Miłosierdzia dziś klasztoru sióstr Niepokalanego Poczęcia NMP, związane z kamienną figurą Matki Boskiej Bolesnej. Można powiedzieć, że kult kościerskich obrazów, nieco lub całkiem zaniedbany w PRL, odżył dopiero w końcu XX w. dzięki zabiegom ówczesnego proboszcza ks. prał. M. Szczepińskiego, wspieranego przez ks. bpa pelplińskiego J.B. Szlagę. Sanktuarium to ustanowione w 1970 r. dekretem ks. bpa K.J. Kowalskiego, zaistniało w pełni dopiero w 1998 r, dzięki koronacji odnowionego obrazu koronami papieskimi i nadania mu rok wcześniej tytułu Matki Bożej Kościerskiej – Królowej Rodzin, co przypomina okolicznościowa publikacja ks. Kustosza i inne wydawnictwa. Trzeba bowiem mocno podkreślić fakt, iż o żywotności kultu i tradycji sanktuaryjnej w głównej mierze w każdym ośrodku decyduje troska i przedsiębiorczość lokalnego duszpasterza – kustosza świętego miejsca.

Z XIX-wiecznych opracowań, zwłaszcza dzieła pt. Obrazy cudowne i miejsca w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej podług urzędowych akt kościelnych i miejscowych podań… opisał ks. [Jakub] Fankidejski, Pelplin 1880 wiemy, iż w tamtym czasie, obok ww. sanktuariów, przedmiotem szczególnego kultu wśród Kaszubów były m.in.: „Łaskawa figura Pana Jezusa w Chwaszczynie” i takiż „wizerunek” w Stężycy oraz obraz w Kościerzynie w kaplicy św. Krzyża przy drodze do Wielkiego Klincza… Wśród ówcześnie czczonych wizerunków Matki Bożej, oddziałujących na Kaszubów, uwzględniono „cudowny obraz Matki Boskiej w Łęgu” i takiż w Niedamowie oraz w Trąbkach Wielkich – szczególnie czczony przez mieszkańców Kościerzyny. Ponadto za cudowne i łaskawe uchodziły obraz i „Figura cudowna N. Maryi Panny w Zamartem”.

Warto pamiętać, że Kaszubi z najdalszych stron pielgrzymowali wówczas jeszcze do najsłynniejszego sanktuarium Matki Bożej w Łąkach Bratiańskich k. Nowego Miasta, będącego pod opieką franciszkanów. Zbierali się z innymi w Pelplinie, a stamtąd szli przez Gniew, gdzie była przeprawa prze Wisłę i dalej do Łąk… Stąd w niejednej kapliczce przydrożnej na Kaszubach w XIX w. znalazła się również figura M.B. Łąkowskiej. Sanktuarium to straciło swe znaczenie w okresie kulturkampfu po ostatecznej likwidacji konwentu oraz pożarze kościoła i klasztoru (→ klasztory). Uratowana figura czczona jest nadal w farze Nowego Miasta Lubawskiego.

Obok Łąk Bratiańskich Kaszubi odwiedzali również już w XIX w. Piaseczno na Kociewiu, gdzie znajduje się ozdobiona w 1968 r. koronami papieskimi figura Matki Bożej, uhonorowana tytułem Królowej Pomorza, ogłoszona Patronką Jedności Chrześcijan i Ruchu Ekumenicznego.

Osobno trzeba wspomnieć o sanktuariach gdańskich, z których szczególnym kultem wśród Kaszubów cieszyły się i cieszą obraz Matki Oliwskiej i Figura Matki Bożej Brzemiennej w Matemblewie. Ten pierwszy znajduje się w feretronie, z którym Kaszubi oliwscy od pokoleń pielgrzymują do wejherowskiej Jerozolimy. Sanktuarium w Matemblewie zostało wzbogacone licznymi rzeźbami twórców ludowych z Kaszub i Kociewia, pochodzącymi z ołtarza papieskiego w Sopocie. Tworzą one tam wraz z drogą krzyżową nową i pierwszą gdańską kalwarię.

Warto zauważyć, że wszystkie sanktuaria na Kaszubach od lat dysponują swoimi przewodnikami, najczęściej autorstwa miejscowych kustoszów, a czasami też osób świeckich.

Z kaszubskich tradycji sanktuaryjno-pielgrzymkowych najbardziej specyficzna – jedyna w skali kraju – jest pielgrzymka morska rybaków helskich na kutrach i łodziach żaglowych – pomerankach – z Kuźnicy do Pucka na czerwcowy odpust św. apostołów Piotra i Pawła. Podobną pielgrzymką helanie przybyli w 1999 r. na spotkanie z Ojcem św. Janem Pawłem II do Sopotu. Pielgrzymki morskie to także tytuł tomiku wierszy J. Barthelke, wydanych Gdańsk-Gdynia 1999.

Każda czczona figura czy obraz z reguły otoczona jest legendami i opowieściami o łaskach i cudach, doznanych przez jej czcicieli. Rzadko są one udokumentowane w archiwach parafialnych. Najczęściej żyją w lokalnej tradycji i wspomnianych publikacjach, rzadko o charakterze naukowym. Z swej istoty owe cudowne opowieści – łaski i cuda doznane przez ich czcicieli, są sprawą wiary. A jak mówi przysłowie – wiara czyni cuda, a te z reguły obce są historykom.

Józef Borzyszkowski

Bibliografia:

• Bojarska B., Piaśnica – miejsce martyrologii i pamięci. Z badań nad zbrodniami hitlerowskimi na Pomorzu, Pelplin 2018.
• Borzyszkowski J., Miejsca święte i przeklęte w pomorsko-polskiej przestrzeni, w: Miejsca święte, miejsca przeklęte. Polskie doświadczenia przestrzeni, red. W. Pawluczuk, S. Zagórski, Łomża 2012.
• Tenże, Sanktuaria maryjne Pomorza w diecezji chełmińskiej – legenda, tradycja i historia, „Studia Pelplińskie”, t. XVII, 1986.
• Tenże, Wielewskie góry. Dzieje Wiela i jego kalwarii, Gdańsk 1986.
• Jażdżewski L., Pielgrzymki kościerskie na Kalwarię Wejherowską, Wejherowo 2008.
• Kępka I., Modlitewniki Kalwarii Wejherowskiej (1785-1901). Słownictwo i frazeologia, Gdańsk 2005.
• Klein S., Ruch pielgrzymkowy na Kalwarię Wejherowską, Wejherowo 1997.
• Kownacka E., Łodziowa pielgrzymka kaszubskich rybaków na odpust świętych Piotra i Pawła do Pucka, wyd. 2, Gdańsk 2014.
• Kustusz G.A., Święte Góry Wejherowskie, Gdynia 1991.
• Pryczkowski E., Sanktuarium sianowskie a tożsamość kaszubska, Sianowo-Banino 2018.
• Tenże, Królowa Morza. Kaszubskie sanktuarium w Swarzewie, Banino-Swarzewo 2019.
• Szultka Z., Świątynia na Rowokole i jej funkcje, Słupsk 2014.

Ikonografia:

1. Fot. Kazimierz Rolbiecki
2. Źródło: Instytut Kaszubski
3. Źródło: Instytut Kaszubski