Rogarstwo

Wytwarzane przedmiotów z rogu stanowi jedną ze starszych umiejętności rękodzielniczych. Rogarstwo w przeszłości było rzemiosłem cechowym uprawianym głównie w miastach. Obok niego istniała także pozacechowa wytwórczość rękodzielnicza na wsi. Rozkwit wytwórczości z rogu na wsi miał miejsce w wieku XIX i pocz. XX. Popularność tego rękodzieła wynikała nie tylko z dostępności surowca, ale także łatwości jego obróbki oraz trwałości i estetycznego wyglądu przedmiotów rogowych. Wykorzystywano przede wszystkim rogi zwierząt hodowlanych, rzadziej sięgano po rogi zwierząt dzikich. Na Kaszubach rogarstwo było dość powszechne do połowy XX w., a rogowe tabakierki i pamiątki wykonywane są współcześnie.

Do wytwarzania przedmiotów z rogu wykorzystywano rogi puste pochodzące od zwierząt hodowlanych (krowie, wole, baranie, kozie), a także pełne rogi zwierząt dzikich (sarnie, jelenie), znajdowanych w lesie jako zrzuty. Wyrobem przedmiotów z rogu na Kaszubach zajmowali się zarówno rolnicy, którzy wykonywali przedmioty na użytek własnej rodziny, jak też wyspecjalizowani rzemieślnicy. Ci drudzy wytwarzali zróżnicowany asortyment wyrobów z rogu przeznaczonych na sprzedaż. W zależności od przedmiotu i rodzaju rogu stosowano różne techniki obróbki. Najprostsza polegała na obróbce mechanicznej z zastosowaniem metalowej piłki, pilnika, dłuta, noża. Stosowano ją w przypadku przedmiotów wykonywanych z rogu pełnego. Natomiast gdy chciano zmienić kształt rogu, trzeba było go zmiękczyć. Uzyskiwano ten efekt przez długotrwałe (do kilku godzin) gotowanie w wodzie (często z dodatkiem łupin ziemniaków) lub nagrzewanie nad ogniem. Rogi podczas gotowania i nagrzewania wydzielają nieprzyjemny zapach, stąd też czynności te, jak i dalsze prace związane z jego obróbką, wykonywano w pomieszczeniach gospodarczych, tzw. letnich kuchniach lub świńskich kuchniach.

Zmiękczony róg jest plastyczny, podatny na formowanie i rozciąganie. Stosowano w tym celu specjalne prasy i formy, drewniane kliny, noże i piłki metalowe. Czynność tę należało wykonać szybko, gdyż po ostygnięciu róg stawał się twardy. Zewnętrzną powierzchnię gotowych przedmiotów szlifowano i polerowano przy użyciu kawałków cegły, odłamków szkła (z lampy naftowej), papieru ściernego, popiołu drzewnego, mieszaniny kredy i oleju i in. Polerowanie decydowało i decyduje o ostatecznym efekcie estetycznym i użytkowym przedmiotu, toteż każdy rogowiarz miał własny sposób polerowania i recepturę dotyczącą używanych składników.

Asortyment wyrobów rogowiarzy kaszubskich był dość szeroki i obejmował:

1. Przedmioty codziennego użytku wykonywane z pustego rogu krowiego, wołowego, jak: guziki do ubrań, zapinki do włosów dla kobiet, zawieszki do kluczy, szydełka do robót ręcznych, łyżki do zakładania butów, a przede wszystkim grzebienie do włosów dwojakiego rodzaju. Pierwsze używane do codziennego czesania, były w kształcie wydłużonego prostokąta. Z jednego końca miały zęby gęstsze i cieńsze, z drugiego grubsze i rozmieszczone rzadziej. Drugi rodzaj stanowiły grzebienie, krótsze i szersze, z cienkimi, gęstymi zębami, używane do wyczesywania insektów, nazywane często „wszarzami”. Wyrobem grzebieni rogowych zajmował się do lat 40. XX w. A. Wenta z Gowidlina. Do powszechnie wytwarzanych przez rogowiarzy przedmiotów należały też różki do napychania kiełbas, powstałe po ucięciu węższego końca rogu.
2. Przedmioty codziennego użytku z rogu pełnego jak nasady pędzli do golenia i bielenia ścian wykonywane z rogów kozich i baranich. Do grupy tej należą też uchwyty rogowe do lasek wykonywane z rogów jelenich. W grubszym końcu rogu mocowano drewniany kij, często sękaty. Uchwyty takie miały kształt podobny do koziego łba, zakrzywionego ptasiego dzioba lub innego zwierzęcia. Laski do podpierania się z ozdobnymi uchwytami, należały do ulubionych przedmiotów Kaszubów. Pełniły nie tylko funkcję użytkową, ale także reprezentacyjną – stąd też używały je nie tylko osoby starsze.
3. Instrumenty sygnalizacyjne – przede wszystkim trąbki pasterskie, którymi pasterze obwieszczali porę wyganiania bydła na wspólne pastwisko, a wieczorem powrotu z wypasu; trąbki z metalowymi ustnikami, używane w przeszłości przez stróżów nocnych, rogowe gwizdki stanowiące zabawki dla dzieci.
4. Przedmioty wzorowane na wyrobach miejskich wprowadzone w XX w. – jak spinki do mankietów koszul męskich, pierścionki noszone w przeszłości powszechnie przez młodzież, a także cygarniczki. Cygarniczki kaszubskie miały bursztynowy ustnik i obsadkę wykonaną z rogu sarny. Należały raczej do przedmiotów luksusowych. Z uwagi na to, iż wymagały umiejętności obróbki obydwu surowców, wykonywali je nieliczni rękodzielnicy. Najbardziej znanymi wytwórcami cygarniczek rogowo-bursztynowych na Kaszubach byli bursztyniarze: J. Drywa z Bielaw, T. Drywa z Kartuz, F. Meyer z Mirachowa.
5. Tabakierki – są najbardziej reprezentacyjnymi wyrobami z rogu. Do znanych mistrzów rogarskich, którzy w dużym stopniu przyczynili się do zachowania tej dziedziny rękodzieła na Kaszubach, należeli L. Bizewski z Gnieżdżewa; F. Meyer z Mirachowa, także rzeźbiarz i bursztyniarz ludowy. Wytwarzaniem przedmiotów z rogu zajmowali się także jego dwaj synowie E. Meyer mieszkający w Mirachowie i L. Meyer w Łapalicach. Do najbardziej znanych rogowiarzy należał H. Petk z Sierakowic, wykonujący tabakierki i inne przedmioty z rogu. W ciągu lat zmieniały się formy tabakierek. Do powszechnie wykonywanych należały i należą:

• • tabakierki w kształcie prostokątnej lub trapezowatej puszki nazywane tobaczéra – będące najstarszą formą tabakierek rogowych. Wykonane z dolnej części najszerszych rogów, zaopatrzone od spodu w płaskie denko (rogowe lub drewniane), zaś u góry w rogowe zamknięcie w kształcie rybki. Nadal są dość często wykonywane przez rogowiarzy kaszubskich;
  • tabakierki z zagiętym dziobem nazywane różk, różek, przypominające kształtem głowę ptaka z profilu. W części szerszej mocowano wieczko, natomiast część węższą podrzeźbiano, a pośrodku umieszczano otwór do wysypywania tabaki. Niektórzy uzdolnieni rogowiarze rzeźbili koniec tabakierki na kształt świńskiej głowy, a tabakierkę nazywano „świnką”. Obecnie tabakierki z zagiętym dziobem należą do najczęściej wykonywanych – pokazują bowiem umiejętności techniczne i uzdolnienia artystyczne rogowiarzy kaszubskich;
  • tabakierki rożki, różk, nazywane także rybami – wykonywane z wierzchołków rogów zarośniętych na głębokość do 1 cm, z końcem podrzeźbianym na kształt głowy ryby, w którym wypalano otwór do wysypywania tabaki, zatykany podobnie jak i w innych tabakierach drewnianym kołeczkiem;
  • tabakierki w kształcie buta z cholewą bót. Buty mają często naturalistycznie zaznaczone podeszwy, marszczenia skóry, szwy, obcas. Tabakierki o tym kształcie pojawiły się po II wojnie światowej, obecnie należą do najpopularniejszych form;
  • tabakierki w kształcie spłaszczonych buteleczek – wzorowane na tabakierkach kamionkowych i szklanych produkowanych fabrycznie, nie były zbyt powszechne. Obecnie są wykonywane sporadycznie;
  • tabakierki w kształcie szkatułek – mają formę niewielkich prostokątnych pudełeczek z płaskim wieczkiem – były wykonywane rzadko; obecnie raczej niespotykane.

W drugiej połowie XX w., a zwłaszcza w początkach XXI w. asortyment wyrobów rogowiarzy kaszubskich, a także krąg odbiorców uległ zmianie. Miejsce przedmiotów użytkowych, stosowanych w życiu codziennym, głównie przez mieszkańców wsi, zajęły przedmioty o charakterze pamiątkarskim. Oprócz tabakierek dużą popularnością cieszą się: rogowe breloczki, zawieszki i wisiorki (w tym w kształcie krzyża), ptaszki, świeczniki, rybki, miniaturowe żaglówki. Współcześnie tradycje rogarstwa kaszubskiego kontynuowane są przede wszystkim na północnych i środkowych Kaszubach. W powiecie puckim wykonywaniem przedmiotów z rogu zajmują się: J. Drzeżdżon ze Starzyna, uczestniczący w wielu pokazach tego rękodzieła (przez pewien czas rogowiarstwem zajmował się także jego syn Roman); H. Lessnau z Chałup, wykonujący przede wszystkim dekoracyjne tabakierki, M. Hintzke ze Zdrady, G. Moskalenko ze Sławoszyna. Na Kaszubach środkowych do cenionych rogowiarzy należy R. Kręcki z Brodnicy Górnej. Oprócz tabakier wykonuje on spinki do włosów, spławiki wędkarskie, kropielniczki na wodę święconą, krzyżyki, różnego rodzaju wisiorki i zawieszki. Z jego warsztatu wychodzą tak unikalne dzisiaj przedmioty jak rogowe trąbki sygnałowe. W Brodnicy Górnej rogarstwem zajmuje się także P. Pawela. Znanymi rogowiarzami są także J. Kazana z Kartuz i J. Kieliński ze Strzepcza, który uczył się tego rękodzieła od swojego ojca, a ten z kolei od znanego rogowiarza P. Langi z Wejherowa. Natomiast na południu Kaszub tradycje rogarskie kontynuują w Piechowicach P. Turzyński i S. Kłopotek, w Skorzewie rękodziełem tym zajmuje się J. Szutenberg, w Brusach J. Wardin i S. Leper, w Parchowie E. Wytycz-Rekowski.

Do zachowania rogarstwa na Kaszubach przyczynił się z jednej strony renesans zażywania tabaki przechowywanej w dekoracyjnych rogowych tabakierkach, jak też rozwój turystyki i przestawienie się rogowiarzy na produkcję wyrobów o charakterze pamiątkarskim i dekoracyjnym.

Anna Kwaśniewska

Bibliografia:

• Drzeżdżon R., Tabaka. Kaszubskie tabaka i rogarstwo, Gdynia 2015
• Przała T., Wyroby z rogu, [w:] Sztuka ludowa Kaszubów. Przeszłość i teraźniejszość, red. W. Szkulmowska, Bydgoszcz 1995, s. 205-210
• Taż, Ludowa wytwórczość z rogu na Kaszubach, „Gdańskie Studia Muzealne”, t. 3, 1981

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski
3. Źródło: Instytut Kaszubski