Pùstô noc

Stôrô chrzescëjańskô tradicjô pòspólnégò òddzãkòwiwaniô sã z ùmarłim, jakô dofùlowùje ars bene moriendi, to je kùńszt dobrégò ùmiéraniô. Znankòwnô dlô kaszëbsczi òbrzãdowòscë mòdlëtewnô starża, jakô òdbiwô sã we wilëjã pògrzebòwi ceremónii. Tradicjô wilëji nocny starżë pòchòdzy jesz z przedchrzescëjańsczi kùlturë, ze słowiańsczégò płakaniô nad ùmarłima. Pùstô noc je realizacją lëdowi pòbòżnotë, jaką je religijny spiéw. W môlu pùblicznégò płakaniô nad ùmarłima (płaczczi) chrzescëjaństwò wprowadzëło mòdlëtwã za ùmarłëch, himnë i żałobné spiéwë. Nieznónô je akùrôtnô data, czedë żałobné słowiańsczé lamentacje òstałë zmienioné przez katolëcczé pòbòżné piesni. Jak pòdôwô ks. J. Perszón, chtëren w 90. latach XX w. zrobił etnograficzné òbéndowé badérowania na Kaszëbach, zwëk spiéwóny żałobny wilëji mést béł znóny na Kaszëbach ju w XVIII w.

W kaszëbsczi pòezji pùstô noc je téż czãstim symbòlã; mómë tomik A. Nôgla, Nie spiewôj pùsti nocë – titlowô wiérztã je wësłowienim nôdzeji, że kaszëbizna jesz taczi pùsti nocë nie brëkùje; S. Janka napisôł wiérztã Pùstô noc – ò teskniączce i pùstoscë za ùmarłim.

W 2018 rokù bëło gróné Widzawiszcze na łãczkòwą òrkestrã, chùr, solistów i aktorów „Pusta noc” (https://dziennikbaltycki.pl/pusta-noc-w-gdyni-i-wejherowie-spektakl-na-orkiestre-smyczkowa-chor-solistow-i-aktorow/ar/13560477)

Pùstô noc je nierozriwnym dzélã domôcégò nôbòżeństwa kòl ùmarłëch, jaczé skłôdô sã z dzélëka abò całégò różańca, Litanie do Bòżi Matczi, Mòdlëtwë do sw. Józwë. Żëwô je tradicjô żałobnégò różańca, gôdónégò przédno przez białczi dzéń w dzéń òb wieczór òd chwilë smiercë do wieczora przed pògrzebã. Pò pòspólnym różańcu niejedny zebróny spiewã pùstonocnëch psalmów mòdlą sã za ùmarłégò. Pùstô noc je przëmiarã liturgii òdprôwióny doma, chtërny animatorama bëlë swiecczi. Rituał pùstëch noców (3 noce przed pògrzebã, pózni w zmniészony fòrmie jedna) prowadzy przédnik (spiéwôk), chtëren wedle tradicji béł rëchli ò to proszony przez familiã. Przédnikama na Kaszëbach są przede wszëtczim pòbòżny chłopi, chtërny mają wiôldżé ùwôżanié. Żałobnicë/spiéwôcë (colemało chłopi) kòrzistają z kancjonałów, wëkònywają piesni respònsorijno. Przed zaczãcym spiewù spiéwôk-kantor zapòwiôdô titel i numr piesni, a pòtemù jã intonëje. Tradicjowé, całonocné spiewë òdbiwałë sã w chëczë niebòszczëka, a dzysdnia, żelë pùstô noc je w całoscë òbchòdzonô, to colemało spiéwë i mòdlëtwë są w pògrzebòwi kaplëcë abò w kòscele w mòcno zredukòwóny fòrmie.

Jednym òd nôstarszich kancjonałów bez nótowégò zapisënkù (pelplińsczi spiéwnik) je Zbiór pieśni nabożnych katolickich do użytku kościelnego i domowego pòd redakcją ks. Sz. Kellera (1827-1872), drëkòwóny w Pelplënie w 1871 rokù. W nym samim rokù pòwstała ùdba apartnégò zbioru piesniów z nótowim zapisënkã Melodye do zbioru pieśni nabożnych katolickich dla użytku kościelnego ułożone do grania na organach i śpiewania na cztery głosy ks. J. Mazurowskiego (1871 r.). W spiéwnikù ks. J. Mazurowsczégò (1832-1877) są przédno melodie z kanonu „kòscelnëch” piesniów, z ògrańczenim „domôcëch”, namienioné przédno dlô òrganistów i kantorów. Repertuar pùstonocnëch piesniów béł bòkadny i rozmajiti. Òb czas nocny starżë spiéwelë kòl 30 piesniów. W zbiorze piesniów są m.jin. dzéle „Piesnie za Dësze Ùmarłëch”, „Pògrzebòwé Piesnie”, „Przë pògrzebie dozdrzeniałëch”, „Przë pògrzebie môłëch dzôtków” abò „Piesnie ò szczestlëwim swiece” i „Piesnie ò terôczasnëch lëchëch òbëczajach”. Są tam piesnie do Bòżi Matczi, piesnie do Aniołów, ò Pańsczi Mãce, ùsôdzczi z wanitatiwnyma mòtiwama, eschatologiczné piesnie.

Hewò słowa jednégò z dzélëków pòpùlarny pùstonocny piesnie Żegnam cię, mój świecie wesoły:
„Żegnam cię, mój świecie wesoły,
Już idę w śmiertelne popioły:
Rwie się życie przędza,
Śmierć mnie w grób zapędza,
Bije pierwsza godzina”.

W pùstonocnëch piesniach je zamkłi fùńdament katolëcczi wiarë i nôdzeja na wieczné żëcé. Melodie i ôrt jich intonowaniô apartniłë sã òd se i zmieniwałë zanôleżno òd regionu Kaszëb. Jak pòdôwô F. Lorentz, starża kòl cała òdbiwała ù niebòszczëka doma, dze w centralnym parce jizbë bëła pòstawionô òtemkłô trëma (zark), żebë lëdze mòglë zbierac sã pò òbëdwùch ji stronach. Kòl pòdgłówka trëmë stôwielë wôłtôrzk, pò òbëdwùch stronach zapôlëlë swiéce. Ùmarłégò òblôkelë w nôlepszi niedzelny òbleczënk, a jeżlë rozmiôł czëtac, w rãce wkłôdelë ksążeczkã do nôbòżeństwa i jiné zachë, blisczé mù za żëcégò (np. sznëptuch, grzebiéń).

Zark z ùmarłim stojôł òtemkłi colemało w òsóbny jizbie, bò, jak pisôł B. Sëchta, ùmarłi nie lëdô trzôskù. Ò pierszi w nocë béł pòczestënk – kawa, chléb, tej-sej téż alkòhòl. Starża trzecégò dnia warała do rena. Czwiôrtégò dnia òdbiwôł sã pògrzéb. Jak pòdôwô W. Òdëniec ritualnô i pùblicznô pùstô noc zbierała wkół trëmë wiele lëdzy, całé familie, bò bëła wiara, że dësza ùmarłégò widzała swòjich sąsadów i dlôte jich bëtnosc kòl zarkù bëła sąsedzczim òbrzészkã. Pùstô noc bëła nié leno czasã pòbòżnëch spiewów i mòdlëtwów, ale i czasã niedowiérnégò zdrzeniô na niebòszczëka, fùl napiãcô. Liminalnosc cządu pùsti nocë to czas ùswiãcony, wësłôwiô sã to przez wierzenié, że dësza ùmarłégò, zawiészonô midzë swiatã żëwëch a ùmarłëch, je kòl cała, òbzérającë mòdlącëch sã lëdzy. Stoji colemało midzë głową niebòszczëka a wôłtôrzkã. Jak pòdczorchiwô I. Gùlgòwsczi: „Pò (…) òbsądze wrôcô dësza do cała i òstôwô kòl niegò tak długò, jaż ksądz slédną gôrzc piôskù cësnie na trëmã. Pòtemù jidze dësza na namieniony sobie môl”.

Stojizna bëcégò midzë swiatama, wiara lëdu w magiã transgresji profanum-sacrum, brëkòwała téż òsoblëwëch dzejaniów: zmieniało sã bënë w chëczach, robiącë wszëtkò, żebë nick nie zatrzimało dëszë ùmarłégò westrzód żëwëch. Jak pòdôwô R. Kukier; „Zeszłi na nocny starżë kòl cała zdrzą bôczno na wëzdrzatk ùmarłégò (…) W sytuacjach, jaczé rodzą wątplëwòtë, chòwie sã ùmarłégò z wiôldżim nieùbëtkã i robi sã wszëtkò, żebë nie pòzwòlëc na jegò wrócenié. Dlôte zawiészô sã sztofã zdrzadła i metalowé zachë, w jaczich wedle pòmësleniô lëdu bë mógł sã tacëc diôbéł”.

Zascygóny béł zédżer i zakriwóné zdrzadło. Reno, przed pògrzebã, ławë, na jaczich leżôł zark, bëłë zwróconé, żebë dëch ùmarłégò na nich nie òstôł.

Zwëk pùsti nocë béł téż piastowóny na emigracji. Kaszëbi wëjéżdżający z pôłniowëch Kaszëb – m.jin. z kòscersczégò, chònicczégò, człëchòwsczégò, bëtowsczégò pòwiatu, do kanadijsczi prowincji Ontario w 1858 r.: do Barry’s Bay – krótkò Wilna, jak téż Round Lake, Kilaloe, Brudenell i òkòlégò nie niechelë zwëków przëwiozłëch ze Stôrégò Lądu. J. M. Glofcheskie w dokazu na témã lëdowi mùzyczi òpisywô pùstą noc jakno rituał (an. the wake/barren night) warający jeden wieczór. Spiéwôcë zbiérelë sã w chëczach niebòszczëka kòl gòdzënë sódmi wieczór. Pòsobica piesniów bëła wëbiérónô przez przédnika, chtëren prowadzył pùstą noc. Pòdôwôł téż melodiã jinszim spiéwôkóm. Westrzód kanadijsczich Kaszëbów w spiéwanié żałobnëch piesniów włącziwelë sã tak chłopi, jak i białczi. Spiéwelë na zmianã, pòwtôrzającë slédné dwie linie kòżdi strofczi. Na westrzódkù jizbë stôwielë dłudżi stół przëkrëti biôłim tôflôkã, na jaczim stojałë przegrizczi: miãtowé bómczi i gòzdzyczi susóné òb czas spiewù. Kòl scanë, w nórce ti sami jizbë, stojôł zark. Na dwadzélowim przëkriwkù, na wësokòscë rãków niebòszczëka béł krucyfiks. Bùdink niebòszczëka béł symbòliczno wëapartniony, wëòzdobiony wińcã. Rituał pùsti nocë przedërchôł w kanadijsczim kaszëbsczim sedlëszczu kòl 100 lat.

Całé familie, téż dzecë i młodzëzna brałë ùdzél w rituale pùsti nocë. Colemało dzecóm dôwelë prosté pòrządkòwò-òrganizacjowé robòtë, kropienié niebòszczëka swiãconą wòdą, chłodzenié jizbë, w jaczi leżôł niebòszczëk, rëchtowanié wëòzdobów, pòspólné spiewë, ale téż dzôtczi miałë òbrzészk òddzãkòwac sã z niebòszczëkã, dotikającë jegò abò chòcle jegò bótów, żebë òbłaszczëwic strach przed smiercą. Dzecë bëłë włącziwóné w pòspólnotã żałobników na rozmajitëch rówiznach, na niżóden ôrt nie òddzeliwelë jich òd smiercë. Pòspólny ùdzél w rituale mô wôżną edukacjową wôrtnotã. Bëtnosc òb czas religijnëch fùneralnëch rituałów i przëjimanié wierzeniów i wôrtnotów, jaczé òdnôszają sã do tëch rituałów, pòmôgô w òswòjiwanim strachù przed smiercą, a felënk ti bëtnoscë mô cësk na ji òdrzucywanié, niepòwôżné òdnôszanié sã do ni, tabùjizacjã.

Pùstô noc dlô nôstarszégò pòkòleniégò Kaszëbów w Eùropie je jednym z nôwôżniészich partów wôrtnégò pògrzebù. Ju w XX w., a òsoblëwie w 90. latach, bëło widzec pòzmianã zwëkù spiéwóny domôcy liturgii. Jidącô wprzódk medikalizacjô, ùrbanizacjô i profesjonalizacjô miała cësk na tradicyjné fòrmë òrganizacji i realizacji kòlfùneralny lëdowi pòbòżnotë na Kaszëbach. Zwëk rëchtowaniô pùstëch noców je zmieniwóny na pùsti wieczór.

Dzysdnia pùstô noc sã zmieniła. Żelë je òrganizowónô, to na mni rozbùdowóny ôrt, doma czãsto bez niebòszczëka abò w pògrzebòwi kaplëcë. Rëchtowóné są téż kùlturalné wëdarzenia, widzawiszcza abò rekònstrukcje pùstëch noców w pùblicznym rëmie bez niebòszczëka. We wëdarzenim bierzą ùdzél warkòwi spiéwôcë, aktorzë, chùrë. Bëło wej tak na przëmiar z leżnoscë pùsti nocë Jana Pawła II w Swiónowie w 2005 r., admirała Andrzeja Karwetë w Baninie w 2010 r., profesora Gerata Labùdë w Lëzënie w 2010 r., rekònstrukcji pùsti nocë w Polish Kashub Heritage Museum, Wilno, Kanada w 2014 r., abò òb czas pùsti nocë Pawła Adamowicza we Gduńskù w 2019 r. Cząd waraniô pandemii na skùtk wirusa SARS-CoV-2, w latach 2019-2022 miôł wierã cësk na lëczbã pùstëch noców na Kaszëbach i òstro jã zmniésził. Ni ma równak pòdôwków na tã témã.

Zwëk mòdlëtewny starżë kòl ùmarłégò je znóny téż w jinëch dzélach pòlsczégò państwa, m.jin. pùstô noc na Warmii i Mazurach.

Terôczasno pòjôwiô sã corôz wicy òbrobieniów ò rituale pùsti nocë, w tim: projekt Odtworzenie zwyczaju Pustej Nocy na Kaszubach, wëkładë w pòlsczim jãzëkù Pusta noc w tradycji kaszubskiej, w anielsczim Sharing Grief in Community and Songs- The dying tradition of home vigil in Poland, pòdcastë Śmierć jest częścią życia, filmë Ze śmiercią na Ty, nowé adaptacje piesniów, wpisënczi na fòrach, blogach abò internetowëch starnach.

Aleksandra Kùrowskô-Susdorf

Bibliografiô:

• Biernaskie M.R., Dombroskie B.A., Dombroskie Genealogy, Killaloe 2013, s 104.
• Gulgowski I. Kaszubi, Kraków 1924, s. 74.
• Gulgowski I., O nieznanym ludzie w Niemczech. Przyczynek do ludoznawstwa i krajoznawstwa Kaszub, red. J. Borzyszkowski, Gduńsk (òrig. 1911),2012.
• Kukier R., Kaszubi bytowscy. Zarys monografii etnograficznej, Gdiniô 1968, s. 275.
• Kurowska-Susdorf A., Oswoić śmierć. Edukacyjny potencjał kaszubskich rytuałów pogrzebowych, Warszawa 2019.
• Kurowska-Susdorf A., Parents and children in death education – a Kashubian context. „Edukacja”, 2015, nr 2.
• Kurowska-Susdorf A., Pusta noc w Kanadzie. „Pomerania”, 2014, nr 11, s. 59-62.
• Labudda A., Liturgia pogrzebu w Polsce. Studium historyczno-liturgiczne, Warszawa 1983.
• Lorentz F. Zarys etnografii kaszubskiej, w: F. Lorentz, A. Fischer, Lehr-Spławiński, Pamiętnik Instytutu Bałtyckiego, Torń 1934.
• Nadmorski Dr (Józef Łęgowski), Kaszuby i Kociewie. Język, zwyczaje, przesądy, podania, zagadki i pieśni ludowe w północnej części Prus Zachodnich, Pòznań 1892.
• O’Dwyer Rev. W.C, Highways of Destiny. A History of the Diocese of Pembroke, Ottawa 1964, s. 163-166.
• Odyniec W. Kaszubskie obrzędy i obyczaje. Wstęp do etnografii historycznej Kaszub w XVI-XVII wieku, Gduńsk 1985, s. 61.
• Olędzki B. Zwyczaje pogrzebowe parafii Linia, mps KUL, Lëniô 1989.
• Ormiński H., Zwyczaje i praktyki związane z pogrzebem w rejonie kaszubskim na przykładzie parafii Strzelno, mps KUL, Lublin 1974.
• Perszon J., Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy orz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach, Pelplin 2017, s. 183-200
• Perszon J., Kaszubi. Tożsamość. Rodzina, Gduńsk 2015.
• Perszon J., Kultura religijna jako element tożsamości Kaszubów, w: Wielkie Pomorze. Tożsamość i wielokulturowość, red. A. Kuik-Kalinowska, D. Kalinowski, Gduńsk-Słëpsk 2011.
• Pustô noc. Modlitwy i pieśni, red. Jan Perszon, Pelplin 2019.
• Sychta B., Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gduńsk 1967, s. 209, 232.

Filmògrafiô :

• „Ze śmiercią na Ty” , Fundacja Aby chciało się chcieć, przëstãp 16.08.2022
• Pusta Noc w Staniszewie, materiôł Rodny Zemi, Pryczkowski 2008
• Pusta noc w tradycji kaszubskiej J. Perszon, KPZ, przëstãp 16.08.2022

Ikònografiô :

1. Zdrzódło: gwôsné zbiorë AKS