Pusta noc

Stara chrześcijańska tradycja wspólnotowego żegnania zmarłego, dopełniająca ars bene moriendi, czyli sztukę dobrego umierania. Charakterystyczne dla kaszubskiej obrzędowości modlitewne czuwanie, które odbywa się w wigilię ceremonii pogrzebowej. Tradycja wigilii nocnego czuwania wywodzi się jeszcze z kultury przedchrześcijańskiej, ze słowiańskiego opłakiwania zmarłych. Pusta noc (po kaszubsku pustô noc) jest realizacją pobożności ludowej, którą stanowi religijny śpiew. Na miejsce publicznego opłakiwania zmarłych (płaczki) chrześcijaństwo wprowadziło modlitwę za zmarłych, hymny i pieśni żałobne. Nieznana jest dokładna data, kiedy żałobne lamentacje słowiańskie zostały wyparte przez katolickie pieśni nabożne. Jak podaje ks. J. Perszon, który w latach 90. XX przeprowadził etnograficzne badania terenowe na Kaszubach, zwyczaj śpiewanej wigilii żałobnej prawdopodobnie znany był na Kaszubach już w XVIII w.

W poezji kaszubskiej „pusta noc” jest też częstym symbolem; mamy tomik A. Nagla, Nie spiewôj pùsti nocë – tytułowy wiersz wyraża nadzieję, że kaszubszczyzna jeszcze takiej pustej nocy nie wymaga; S. Janke napisał wiersz „Pùstô noc” – o tęsknocie i pustce po umarłym.

W 2018 roku był odgrywany Spektakl na orkiestrę smyczkową, chór, solistów i aktorów „Pusta noc” (https://dziennikbaltycki.pl/pusta-noc-w-gdyni-i-wejherowie-spektakl-na-orkiestre-smyczkowa-chor-solistow-i-aktorow/ar/13560477)

Pusta noc jest integralną częścią domowego nabożeństwa przy zmarłych, które składa się z cząstki lub całego różańca, Litanii do Matki Bożej, Modlitwy do św. Józefa. Żywa jest tradycja różańca żałobnego, odmawianego głównie przez kobiety codziennie wieczorem od momentu śmierci do wieczora poprzedzającego pogrzeb. Po wspólnym różańcu część zebranych śpiewem psalmów pustonocnych modli się za zmarłego. Pusta noc jest przykładem liturgii domowej, której animatorami byli świeccy. Rytuał pustych nocy (3 noce przed pogrzebem, następnie w zredukowanej formie jedna) prowadzi lider (po kaszubsku śpiewok), który według tradycji był wcześniej o to proszony przez rodzinę. Liderami na Kaszubach są przeważnie pobożni mężczyźni, cieszący się dużym autorytetem. Żałobnicy/śpiewacy (przeważnie mężczyźni) korzystają z kancjonałów, wykonują pieśni responsoryjnie. Przed rozpoczęciem śpiewu śpiewok-kantor zapowiada tytuł i numer pieśni, po czym ją intonuje. Tradycyjne, całonocne śpiewy odbywały się w domu nieboszczyka, natomiast obecnie, jeśli pusta noc jest w ogóle obchodzona, to najczęściej śpiewy i modlitwy rozbrzmiewają w kaplicy pogrzebowej lub w kościele w znacznie zredukowanej formie.

Do najstarszych kancjonałów bez zapisu nutowego (śpiewnik pelpliński) należy Zbiór pieśni nabożnych katolickich do użytku kościelnego i domowego pod redakcją ks. Sz. Kellera (1827-1872) drukowany w Pelpinie w roku 1871. W tym samym roku zrodził się pomysł na oddzielny zbiór pieśni z zapisem nutowym Melodye do zbioru pieśni nabożnych katolickich dla użytku kościelnego ułożone do grania na organach i śpiewania na cztery głosy ks. J. Mazurowskiego (1871 r.). Śpiewnik ks. J. Mazurowskiego (1832-1877) zawiera głównie melodie wpisujące się w kanon pieśni „kościelnych”, z ograniczeniem pieśni „domowych”, przeznaczony przede wszystkim dla organistów i kantorów. Repertuar pieśni pustonocnych był bogaty i zróżnicowany. Podczas nocnego czuwania wykonywano około 30 pieśni. W zbiorze pieśni są między innymi działy „Pieśni za Dusze Zmarłych”, „Pieśni Pogrzebowe”, „Przy pogrzebie osób dorosłych”, „Przy pogrzebie małych dziatek” czy „Pieśni o świecie szczęśliwym” jak i „Pieśni o teraźniejszych złych obyczajach”. Są tam pieśni do Matki Bożej, pieśni do Aniołów, o Męce Pańskiej, utwory z wątkami wanitatywnymi, pieśni eschatologiczne.

Oto słowa jednego z fragmentów popularnej pieśni pustonocnej Żegnam cię, mój świecie wesoły:
„Żegnam cię, mój świecie wesoły,
Już idę w śmiertelne popioły:
Rwie się życie przędza,
Śmierć mnie w grób zapędza,
Bije pierwsza godzina”.

Pieśni pustonocne zawierają kwintesencje wiary katolickiej i nadzieję na życie wieczne. Melodie i sposób ich intonowania różniły się od siebie i zmieniały w zależności od rejonu Kaszub. Jak podaje F. Lorenz straż przy zwłokach odbywała się w domu nieboszczyka, gdzie w centralnej części izby ustawiano otwartą trumnę (po kaszubsku zark) tak, aby przybyli mogli gromadzić się po obu jej stronach. U wezgłowia trumny stawiano ołtarzyk, po obu stronach zapalano świece. Umarłego ubierano w najlepszy strój niedzielny, a jeśli umiał czytać, w ręce wkładano książeczkę do nabożeństwa oraz inne przedmioty, bliskie mu za życia (np. chusteczka, grzebień).

Trumna ze zmarłym stała otwarta zazwyczaj w oddzielnym pomieszczeniu, gdyż, jak twierdził B. Sychta, zmarły nie znosi gwaru. O godzinie pierwszej w nocy odbywał się poczęstunek składający się z kawy, chleba, nieraz też alkoholu. Czuwanie dnia trzeciego odbywało się do rana. Czwartego dnia odbywał się pogrzeb. Jak podaje W. Odyniec rytualny i publiczny charakter pustej nocy gromadził wokół trumny wiele osób, całe rodziny, ponieważ wierzono, że dusza zmarłego widziała swoich sąsiadów i dlatego obecność ich przy trumnie była niejako obowiązkiem sąsiedzkim. Pusta noc była nie tylko czasem pobożnych śpiewów i modlitw, ale i czasem podejrzliwej obserwacji nieboszczyka, pełnej napięcia. Liminalność okresu pustej nocy to czas uświęcony, wyraża się poprzez wierzenie, iż dusza zmarłego, zawieszona między światem żywych a umarłych, przebywa obok ciała, obserwując ludzi przebywających na modlitwie. Stoi najczęściej między głową nieboszczyka a ołtarzykiem. Jak zaznacza I. Gulgowski: „Po (…) wyroku wraca dusza do ciała i pozostaje przy nim tak długo, aż ksiądz ostatnią garść piasku na trumnę rzuci. Potem idzie dusza na przeznaczone sobie miejsce”.

Stan bycia pomiędzy światami, wiara ludu w magie transgresji profanum-sacrum, wymagał również specjalnych zabiegów: zmieniano wnętrze domu, czyniąc wszystko, aby nic nie zatrzymało duszy zmarłego wśród żywych. Jak podaje R. Kukier; „Zebrani na nocnym czuwaniu przy zwłokach obserwują bacznie wygląd zmarłego (…) W sytuacjach nasuwających wątpliwość w tym względzie, chowa się zmarłego z wielkim niepokojem i czyni wszystko, by nie dopuścić do jego powrotu. W tym celu zawiesza się tkaninami lustra i przedmioty metalowe, w których według podejrzeń ludu mógłby ukrywać się diabeł”. Zatrzymywano zegar i zasłaniano lustro. Rankiem, przed pogrzebem, ławy, na których spoczywała trumna, wywracało się, aby duch zmarłego na niej nie pozostał.

Zwyczaj pustej nocy był również pielęgnowany na emigracji. Kaszubi wyjeżdżający z Kaszub południowych – m.in. z powiatu kościerskiego, chojnickiego, człuchowskiego, bytowskiego do Kanady prowincji Ontario w 1858 r. do Barry’s Bay – okolic Wilna jak również Round Lake, Kilaloe, Brudenell, i okolic nie zarzucili zwyczajów przywiezionych ze Starego Lądu. J. M. Glofcheskie w pracy na temat muzyki ludowej opisuje pustą noc jako rytuał (ang. the wake/barren night) trwający jeden wieczór. Śpiewacy gromadzili się w domu nieboszczyka około godziny 19. Kolejność pieśni wybierana była przez lidera, który prowadził pustą noc. Podawał również melodię innym śpiewakom. Wśród Kaszubów kanadyjskich do śpiewania pieśni żałobnych angażowali się zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Śpiewali naprzemiennie, powtarzając ostatnie dwie linijki każdej zwrotki. Na środku pomieszczenia ustawiano długi stół przykryty białym obrusem, na którym stały przekąski: miętówki oraz goździki ssane w czasie śpiewów. Przy ścianie, w rogu tego samego pomieszczenia, stała trumna. Na dwudzielnym wieku, na wysokości rąk nieboszczyka umieszczano krucyfiks. Dom nieboszczyka był symbolicznie oznaczony, udekorowany wieńcem. Rytuał pustej nocy przetrwał w kanadyjskiej osadzie kaszubskiej około 100 lat.

Całe rodziny, również dzieci i młodzież uczestniczyły w rytuale pustej nocy. Najczęściej dzieciom zlecano proste prace porządkowo-organizacyjne, kropienie nieboszczyka wodą święconą, chłodzenie pomieszczenia, w którym znajdował się nieboszczyk, przygotowanie dekoracji, wspólne śpiewy, ale również zobowiązywano dzieci do pożegnania się z nieboszczykiem, dotknięciem go, lub choćby jego butów, tak, aby oswoić lęk przed śmiercią. Dzieci były włączane we wspólnotę żałobników na różnych poziomach, w żaden sposób nie izolowano ich od śmierci. Wspólne uczestnictwo w rytuale ma ważny wymiar edukacyjny. Uczestnictwo w religijnych rytuałach funeralnych i podzielanie odnoszących się do tych rytuałów wierzeń i wartości sprzyja oswajaniu śmierci, brak tego uczestnictwa – sprzyja jej odrzucaniu, banalizowaniu i tabuizacji.

Pusta noc dla najstarszego pokolenia Kaszubów w Europie uważana jest za jeden z najistotniejszych momentów godnego pogrzebu. Już w XX w., a szczególnie w latach 90., zaobserwowano zmianę zwyczaju śpiewanej liturgii domowej. Postępująca medykalizacją, urbanizacja i profesjonalizacja miała wpływ na tradycyjne formy organizacji i realizacji okołofuneralnej pobożności ludowej na Kaszubach. Zwyczaj urządzania pustych nocy jest wypierany przez pusty wieczór.

Współcześnie pusta noc zmieniła swój charakter, jeśli się odbywa to w zredukowanej formie, w domu często bez nieboszczyka lub w kaplicy pogrzebowej. Organizowane są również wydarzenia kulturalne, spektakle czy rekonstrukcje pustych nocy w przestrzeni publicznej bez nieboszczyka. W wydarzeniu uczestniczą profesjonalni śpiewacy, aktorzy, chóry. Jak to miało miejsce na przykład przy okazji pustej nocy Jana Pawła II w Sianowie w 2005 r., admirała Andrzeja Karwety w Baninie w 2010 r., profesora Gerarda Labudy w Luzinie w 2010 r., rekonstrukcji pustej nocy w Polish Kashub Heritage Museum, Wilno, Kanada w 2014 r., czy w czasie pustej nocy Pawła Adamowicza w Gdańsku 2019 r. Okres trwania pandemii spowodowanej wirusem SARS-CoV-2,w latach 2019-2022 prawdopodobnie wpłynął na liczbę pustych nocy na Kaszubach, dramatycznie je redukując. Nie ma jednak danych na ten temat.

Zwyczaj modlitewnego czuwania przy zmarłym znany jest również w innych rejonach Polski, m.in. pusta noc na Warmii i Mazurach.

Współcześnie pojawia się coraz więcej opracowań dotyczących rytuału pustej nocy, w tym: projekt Odtworzenie zwyczaju Pustej Nocy na Kaszubach, wykłady w j. polskim Pusta noc w tradycji kaszubskiej, w j. angielskim Sharing Grief in Community and Songs- The dying tradition of home vigil in Poland, podcasty Śmierć jest częścią życia, filmy Ze śmiercią na Ty, nowe adaptacja pieśni, czy wpisy na forach, blogach bądź stronach internetowych.

Aleksandra Kurowska-Susdorf

Bibliografia:

• Biernaskie M.R., Dombroskie B.A., Dombroskie Genealogy, Killaloe 2013, s 104.
• Gulgowski I. Kaszubi. Kraków 1924, s. 74.
• Gulgowski I., O nieznanym ludzie w Niemczech. Przyczynek do ludoznawstwa i krajoznawstwa Kaszub, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk (oryg. 1911),2012.
• Kukier R., Kaszubi bytowscy. Zarys monografii etnograficznej, Gdynia 1968, s. 275.
• Kurowska-Susdorf A., Oswoić śmierć. Edukacyjny potencjał kaszubskich rytuałów pogrzebowych, Warszawa 2019.
• Kurowska-Susdorf A., Parents and children in death education – a Kashubian context. „Edukacja”, 2015, nr 2.
• Kurowska-Susdorf A., Pusta noc w Kanadzie. „Pomerania”, 2014, nr 11, s. 59-62.
• Labudda A., Liturgia pogrzebu w Polsce. Studium historyczno-liturgiczne, Warszawa 1983.
• Lorenz F. Zarys etnografii kaszubskiej, [w:] F. Lorenz, A. Fischer, Lehr-Spławiński, Pamiętnik Instytutu Bałtyckiego, Toruń 1934.
• Nadmorski Dr (Józef Łęgowski), Kaszuby i Kociewie. Język, zwyczaje, przesądy, podania, zagadki i pieśni ludowe w północnej części Prus Zachodnich, Poznań 1892.
• O’Dwyer Rev. W.C, Highways of Destiny. A History of the Diocese of Pembroke, Ottawa 1964, s. 163-166.
• Odyniec W. Kaszubskie obrzędy i obyczaje. Wstęp do etnografii historycznej Kaszub w XVI-XVII wieku, Gdańsk 1985, s. 61.
• Olędzki B. Zwyczaje pogrzebowe parafii Linia, mps KUL, Linia 1989.
• Ormiński H., Zwyczaje i praktyki związane z pogrzebem w rejonie kaszubskim na przykładzie parafii Strzelno, mps KUL, Lublin 1974.
• Perszon J., Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy orz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach. Pelplin 2017, s.183-200
• Perszon J., Kaszubi. Tożsamość. Rodzina, Gdańsk 2015.
• Perszon J., Kultura religijna jako element tożsamości Kaszubów, [w:] Wielkie Pomorze. Tożsamość i wielokulturowość, red. A. Kuik-Kalinowska, D. Kalinowski, Gdańsk-Słupsk 2011.
• Pustô noc. Modlitwy i pieśni, red. Jan Perszon, Pelplin 2019.
• Sychta B., Słownik Gwar Kaszubskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1967, s. 209, 232.
• Śpiewnik pieśni pustej nocy, red. Sławomir Bronk, Gdańsk 2015, s. 10-16, 28, 253.

Filmografia:

• „Ze śmiercią na Ty” , Fundacja Aby chciało się chcieć, dostęp 16.08.2022
• Pusta Noc w Staniszewie, materiał Rodnej Ziemi, Pryczkowski 2008
• Pusta noc w tradycji kaszubskiej J. Perszon, ZKP, dostęp 16.08.2022

Ikonografia:

1. Źródło: zbiory własne AKS