Pniewski Władysław

W. Pniewski urodził się 3.02.1893 r. w Gostyniu (dzisiejsze woj. wielkopolskie) w rodzinie Anny z d. Dąbrowskiej i S. Pniewskiego – szewca, działacza społecznego i narodowego. Uczęszczał do gimnazjum klasycznego w Ostrowie Wielkopolskim, później zaś do słynnego Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu. Już w trakcie nauki w gimnazjum angażował się w organizację nielegalnych kół dokształcania oraz tajnych kompletów nauki języka polskiego. Należał do Towarzystwa Tomasza Zana, wzorującego się na ideach filomatów. Członkowie towarzystwa musieli przejść trójstopniowy etap doskonalenia humanistycznego i fizycznego, zyskując z czasem status promienistych, filaretów i najbardziej zaawansowanych – filomatów.

Po złożeniu egzaminu maturalnego podjął w 1913 r. studia filozoficzne i teologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Przerwał je wybuch I wojny światowej, którą Pniewski – wcielony do armii pruskiej – spędził na froncie wschodnim. Po zakończeniu wojny, od listopada 1918 r. kontynuował studia filozoficzne na Uniwersytecie Wrocławskim, by po upływie pół roku przenieść się do nowo powstałego Uniwersytetu Poznańskiego na wydział filologii polskiej.

Po ukończeniu studiów w 1920 r. zdobył prawo do nauczania języka polskiego, historii i propedeutyki filozofii w szkole średniej. Pierwszą pracę pedagogiczną podjął w poznańskim gimnazjum im. Bergera (1920–1924). Przeprowadziwszy się do Gdańska 19.04.1924 r., objął posadę nauczyciela w Gimnazjum Polskim (późniejszym Gimnazjum Macierzy Szkolnej), gdzie uczył języka polskiego i łaciny. Był założycielem i opiekunem szkolnego Koła Miłośników Języka Ojczystego, inicjatorem powstania biblioteki szkolnej, która z czasem urosła do rangi największej polskiej biblioteki w Wolnym Mieście Gdańsku, stając się od 1930 r. biblioteką publiczną.

W 1923 r. ożenił się z H. Rudnicką, z którą doczekał się dwóch córek: Julii (ur. 1924) oraz Eugenii (ur. 1929). W 1925 r. uzyskał stopień doktora na Uniwersytecie Poznańskim, przedkładając rozprawę Narzecze wsi Zgorzelca. W ślad za doktoratem otrzymał w 1930 r. tytuł profesora gimnazjum.

We wrześniu 1929 r. Pniewski związał się z Polskimi Szkołami Handlowymi Macierzy Szkolnej w Gdańsku jako nauczyciel języka polskiego. Dołączył do grona pedagogicznego, które tworzyli nauczyciele zaangażowani nie tylko w dydaktykę, ale szeroko pojętą działalność naukową, społeczną i patriotyczną (M. Pelczar, M. Seredyński, S. Pilecki, M. Szuca, F. Kalewski, A. Liczmański, A. Żurek). W latach 1927–1936 pełnił funkcję wiceprezesa Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku, współpracował z Instytutem Bałtyckim oraz naukowymi ośrodkami z Poznania i Krakowa. Był aktywnym publicystą i członkiem kolegium redakcyjnego „Rocznika Gdańskiego”, „Studiów Gdańskich”, inicjatorem reaktywacji czasopisma „Gryf” i jego redaktorem (1931–1934). Należał do Gdańskiego Komitetu Polskiego Słownika Biograficznego; opublikował biogram A. Abrahama i kilku innych Pomorzan (1935).

Zainteresowania naukowe Pniewskiego oscylowały wokół problematyki nauczania języka polskiego (Błędy i właściwości językowe w zadaniach młodzieży polskiej w Gdańsku, w świetle dialektów pomorskich i języka niemieckiego, 1927; Język polski w dawnych szkołach gdańskich, 1938), historii Gdańska (Gdańsk w polskiej literaturze pięknej, 1931) i zagadnień kaszubsko-pomorskich (Łużyce, przeszłość i teraźniejszość, 1924; Przegląd literatury kaszubskiej, 1928–1929; antologia Morze polskie i Pomorze w pieśni, 1931). Nie stronił też od zagadnień językoznawczych (O słownictwie i słownikach kaszubsko-pomorskich, 1938). Pod jego redakcją ukazała się monografia Krzysztof Celestyn Mrongowiusz 1764–1855. Księga pamiątkowa (1933). Postrzegał wagę czasopisma regionalnego w procesie edukacji społeczeństwa, orędując za wykraczaniem poza problematykę ściśle etnograficzną.

Często podejmował się roli recenzenta i prelegenta. Był prekursorem wprowadzenia do szkół wiedzy o regionie, języku, kulturze (Potrzeba regionalizmu w szkole, 1932), orędownikiem zacieśniania więzi między Polską a Kaszubami. Jego zasługą było zestawienie Bibliografii kaszubsko-pomorskiej w zakresie języka i językoznawstwa (1927–1932), która wraz z literaturą objęła blisko 1600 pozycji. Opatrzył wstępem śpiewnik J. Patocka Kopa szętopórk (1936) i dramat B. Sychty Hanka sã żeni (1937). Polemizował z B. Stelmachowską w zakresie definicji literatury regionalnej. Sam nie uniknął błędu podczas kwalifikacji repertuaru pieśniowego, jednakowym szyldem opatrując zarówno ludowe, jak i autorskie pieśni regionalne. Przypisywał O. Kolbergowi grzech zaniedbania w odniesieniu do ludowej spuścizny kaszubskiej („Wielka stała się szkoda….”). Swój osobisty stosunek do ojczyzny z wyboru, jaką stało się dlań Pomorze, wyraził w szkicu Kaszubi – próba charakterystyki (1935).

Uhonorowany został Złotym Krzyżem Zasługi w dziedzinie nauki, Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości oraz Srebrnym Wawrzynem Akademickim, nadanym mu przez Polską Akademię Literatury.

W październiku 1939 r. został aresztowany przez policję niemiecką, po czym przewieziony do obozu koncentracyjnego Stutthof (→ wojna i okupacja). W Wielki Piątek 22.03.1940 r. podzielił los 66 działaczy Polonii gdańskiej, rozstrzelanych w lesie, 2,5 kilometra od obozu. Miejsce zagłady odkryto w listopadzie 1946 r. Po ekshumacji pogrzeb Pniewskiego odbył się 4.04.1947 r. Ciało działacza spoczęło w Alei Zasłużonych Cmentarza Ofiar Hitleryzmu na gdańskiej Zaspie.

Pamięć o Pniewskim od lat pielęgnują nauczyciele i uczniowie Szkół Ekonomiczno-Handlowych im. Macierzy Szkolnej – szczególnym jej przejawem są biogramy dawnych nauczycieli, opracowane i opublikowane na stronie internetowej szkoły. Pniewski został również patronem II Liceum Ogólnokształcącego w Gdańsku. We wniosku o ustanowienie go patronem szkoły znalazły się słowa: „Odznaczał się niezłomnym charakterem i patriotyzmem. W roku 1939 świadomie nie usunął się z terenu Gdańska. W mieszkaniu swym we Wrzeszczu kontynuował prace naukowe aż do momentu aresztowania”.

Ulica Pniewskiego znajduje się w Gdańsku-Wrzeszczu, nieopodal Jaśkowej Doliny. Nazwisko Pniewskiego widnieje również na tablicy upamiętniającej pomordowanych nauczycieli polskich z Wolnego Miasta Gdańska i Pomorza w czasie II wojny światowej. Tablicę ufundowało społeczeństwo, nauczyciele i gdańska młodzież w 1984 r.

Witosława Frankowska

Bibliografia:

• Borzyszkowski J., O problematyce kaszubskiej na łamach „Rocznika Gdańskiego”, „Acta Cassubiana”, 2009, s. 234-245
• Breza E., Pniewski Władysław (1893-1940), hasło [w:] Język kaszubski. Poradnik encyklopedyczny, red. J. Treder, Gdańsk 2002, s. 176-177
• Bukowski A., Pniewski Władysław (1893-1940), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 26, Kraków-Wrocław 1981, s. 829-832
• Kamiński E., Miesięcznik regionalny „Zabory”(1935-1939) – charakterystyka pisma, „Nasze Pomorze”, 2010, nr 12, s. 235-252
• Pniewski Władysław, hasło [w:] Gostyński słownik biograficzny, www.muzeum.gostyn.pl, dostęp 04.10.2024
• Pniewski W., Kaszubi – próba charakterystyki, „Zabory”, 1935, nr 4, s. 1-3
• Tenże, Przedmowa do: J. Patock, Kopa szętopórk, Gdynia 1936, s. 3-5

Ikonografia:

1. Źródło: https://lo2.edu.gdansk.pl/pl/page/patron-szkoly-1/biografia-wladyslawa-pniewskiego, dostęp: 04.10.2024
2. Fot. Jerzy Frankowski
3. Fot. Jerzy Frankowski