Pieśń regionalna i artystyczna

Lata 30. XX w. były w regionie Kaszub okresem nasilonych zmian społecznych. Coraz częstszej migracji ze wsi do miasta towarzyszył stopniowy zanik przekazu międzypokoleniowego i odchodzenie od tradycyjnej sfery obrzędowej. Niejako na fali tych zmian zaczęła się rozwijać się autorska twórczość kompozytorska oparta na poezji kaszubskiej. Stała się ona zaczątkiem twórczości regionalnej, której wyróżnikiem były osoby twórców – rodowitych Kaszubów, określony krąg tematyczny, lokalny zasięg wykonawczy i w przeważającej mierze literacki język kaszubski, w jakim powstawały teksty pieśni. Muzyka ta wyrosła na fundamencie dwóch silnych nurtów regionalizmu kaszubskiego: młodokaszubów i zrzeszyńców.

Podczas gdy w okresie międzywojennym drogi muzyki ludowej i regionalnej funkcjonowały niezależnie, z czasem zaczęły się wzajemnie przenikać. Nie zaszkodziło to pieśniom regionalnym, wzbogaconym o różne elementy ludowe, nie poprawiło natomiast kondycji muzyki ludowej, powoli tracącej swą odrębność i autentyczność.

Za prekursora kaszubskiej muzyki regionalnej uważa się J. Trepczyka, twórcę blisko 130 pieśni. Opublikowany przez niego Kaszëbsczi piesniôk (1935) stał się pierwszym na Kaszubach świadomym przejawem oryginalnej twórczości poetycko-muzycznej. Zawarte w śpiewniku utwory, powstałe na gruncie założeń ideowych zrzeszyńców, były nie tylko wykładnią nastrojów społeczności kaszubskiej, wyrażającej potrzebę samostanowienia o najważniejszych dla Kaszubów sprawach – języku i autonomii kulturalnej, ale i swoistym głosem pokolenia, dla którego nadrzędną sprawą było „wyzwolenie kaszubszczyzny ze statusu ‘mowy zepsutej’, gwary, dialektu, narzecza do kategorii języka literackiego”. Obok szeregu utworów o charakterze zaangażowanym, dominującym motywem twórczości Trepczyka stała się afirmacja mowy ojczystej, stron rodzinnych i ludzi je zamieszkujących, częste eksponowanie wątku morza.

Przykład wejherowskiego twórcy nie pozostał bez echa. Podążyli za nim liczni naśladowcy – najczęściej uzdolnieni amatorzy, komponujący z wewnętrznej potrzeby (nauczyciele, księża, działacze społeczni). Drugą grupę stanowili wykształceni muzycy: dyrygenci, organiści, instrumentaliści.

Znamienną cechą dla twórców regionalnych było łączenie własnej twórczości poetyckiej z muzyczną (S. Bieszk, A. Pepliński, W. Rogala, M. Selin, M. Boszke, J. Łysk, K. Treder, M. Pieper, J. Stachurski, T. Fopke). Rozdział tych funkcji zaznaczył się na dobre dopiero w latach 80. XX w.

Wielu muzyków-kompozytorów borykało się ze znalezieniem odpowiedniego tekstu, co oddawało ówczesną sytuację na rynku wydawniczym. Publikacja tomików wierszy, antologii była wydarzeniem mocno wyczekiwanym, choć niosła też z sobą ryzyko wykorzystania tych samych tekstów przez różnych twórców, i co za tym idzie, pojawienie się utworu w kilku różnych wersjach melodycznych pieśni (kontrafaktur). Sytuację tę ilustruje zawartość śpiewników kaszubskich. Autorem największej liczby pieśni-kontrafaktur stał się W. Kirkowski z Sianowa.

Obok pieśni J. Trepczyka, szczególną popularnością cieszą się od lat pieśni skomponowane przez ks. A. Peplińskiego. Cechuje je prostota formalna, budowa zwrotkowa i predylekcja do trybu durowego. Tematyka pieśni dotyka życia społecznego na Kaszubach i pochwały rodzinnych stron, co dobitnie ilustruje najbardziej znana pieśń ks. Peplińskiego – Kaszëbsczé jezora. Doczekała się ona nawet specjalnej płyty poświęconej różnym interpretacjom tego samego utworu.

Wiele cech przypisywanych muzyce ludowej odnaleźć można w twórczości A. Tomaczkowskiego, W. Rogali, S. Ceynowy, W. Kirsteina, G. Konkela, M. Selina, M. Boszke, W. Tredera. Związki z ludowością, wyrażające się poprzez zastosowanie w utworach języka kaszubskiego i prostej melodyki, są z jednej strony przyczyną ich szybkiej asymilacji, z drugiej zaś strony często powodują, iż ich twórcy zazwyczaj pozostają anonimowi, a utwory traktowane są na równi z ludowymi.

Pieśniom Trepczyka zwyczajowo towarzyszył fortepian, pieśniom ks. Peplińskiego – gitara, na której akompaniował sobie za życia sam twórca. Utwory twórców regionalnych bardzo szybko znalazły trwałe miejsce w repertuarze zespołów folklorystycznych, nierzadko wypierając pieśni tradycyjne. Wykonywane były z towarzyszeniem kapeli.

W latach 60. XX w. coraz silniej do głosu zaczęły dochodziły wpływy popularnej muzyki estradowej. W sposób szczególny zaznaczyły się one w działalności zespołu „Chojny” (→ Józef Bruski) oraz Tria Kaszubskiego „Pomerania”, działalności solowej J. Łyska i W. Czerwińskiego. Nowy charakter nadała piosence kaszubskiej twórczość R. Gleinert. Źródłem inspiracji były dla niej wiersze poetów kaszubskich (J. Piepki, J. Rompskiego, S. Jankego) do których komponowała liryczne melodie. Najbardziej znana jest na Kaszubach jej kolęda do słów J. Rompskiego Swiat przed Tobą kląkł (→ kolędy kaszubskie).

Lata 90. XX w. upłynęły pod znakiem szczególnej aktywności twórczej J. Stachurskiego. Rozciągnęła się ona na całe pole muzyki regionalnej – od piosenek dziecięcych, młodzieżowych po duże formy wokalno-instrumentalne i sceniczne. Zasługą Stachurskiego stało się stworzenie nowego rodzaju uwspółcześnionej piosenki kaszubskiej, dostosowanej do potrzeb współczesnego pokolenia dzieci (Piesnie Rodny Zemi). Zbliżoną do nich linię stylistyczną reprezentują żartobliwe pieśni współautora zbioru T. Fopkego, często naznaczone grą słów.

Nowym kierunkiem w kręgu pieśni i piosenek kaszubskich stał się nurt poezji śpiewanej, reprezentowany przez M. Piepera (CD Do młodëch zespołu „Chëcz”, 2000), A. Bradtke (CD Òpòwiesc zespołu „Kùtin”, 2003), P. Ruszkowskiego (CD Kamiszczi, 2017). Młodzi twórcy sięgają w nich zarówno po utwory klasyków poezji kaszubskiej, jak i poetów sobie współczesnych.

Obok poezji śpiewanej dużym zainteresowaniem cieszy się nurt piosenki popularnej, której istotę oddał w pieśni A jô so spiéwiã pò kaszëbskù jej twórca i zarazem interpretator, T. Fopke (CD 2008) (→ kultura popularna). W duchu muzyki pop komponuje W. Korthals-Tartas, pisząc zarówno dla siebie, jak i grona młodych wykonawców skupionych wokół konkursu „Kaszëbsczi Idol” (CD Miłota, 2012; CD Kaszëbsczi Idol, 2016, 2018).

Pieśni i piosenki kaszubskie stanowią od lat źródło inspiracji dla twórców spoza bezpośredniego kręgu kompozytorów regionalnych. Grupę tę otwiera nieżyjący już J. Śmietana oraz współcześnie działający L. Kołakowski, K. Stańko, Sextet Solid Blue. Sięgają po nie również zespoły folkowe, m.in. grupa „Bubliczki Cashubian Klezmer Band”, łącząca folklor bałkański, żydowski i kaszubski oraz zespół „Fucus”, wykorzystujący elementy folkloru irlandzkiego i kaszubskiego.

Odzyskanie niepodległości i dostępu do morza w 1920 r. stało się również czynnikiem stymulującym wzrost zainteresowania regionem Kaszub w środowisku kompozytorskim, co wpłynęło na rozwój pieśni artystycznej. Obok licznej grupy pieśni chóralnych o charakterze marynistycznym zaczęły powstawać pieśni solowe z towarzyszeniem fortepianu (rzadziej zespołu kameralnego lub orkiestry), przeznaczone dla artystów zawodowych.

Jednym z pierwszych twórców kaszubskiej liryki wokalnej nie był, jak się obiegowo sądzi, F. Nowowiejski, a jego uczeń, wywodzący się z Torunia J.M. Wieczorek, który w 1930 r. skomponował 12 pieśni ludowych kaszubskich na głos i fortepian. Kontynuacją tego wątku były również późniejsze publikacje: 5 pieśni z Kaszub (1960), Pieśni kaszubskie na sopran solo i orkiestrę (1979).

F. Nowowiejski opublikował w 1934 r. fragmenty swej niedokończonej opery Kaszuby w postaci zbioru arii op. 47 na głos solo z towarzyszeniem fortepianu. Za wyjątkiem arii Kaszubianka były to artystyczne opracowania kaszubskich pieśni i tańców ludowych (Gałgan, Gãsy ùd, Lipa, Hej, żeglujże, żeglarzu, Kòséder, Szewiec).

Obok działań dokumentacyjnych wymiernym rezultatem wypraw Ł. Kamieńskiego na południe Kaszub stało się zbiór Kaszëbsczé nótë na głos z fortepianem (1936), którego dźwiękową wersję zarejestrowano na płycie Ptòszkòwie na lëpie (2006). Z okresu międzywojennego pochodzi Trzynaście pieśni ludowych kaszubskich na głos solowy i fortepian K. Wiłkomirskiego (1936).

Trudne warunki, w jakich kształtowała się kaszubska pieśń artystyczna, gdański teoretyk muzyki, A. Poszowski wiązał ze specyfiką warunków społeczno-politycznych na Pomorzu Gdańskim, brakiem prężnego i zorganizowanego środowiska kompozytorskiego na terenie Pomorza oraz brakiem należnego klimatu do opieki i zabezpieczania skarbów muzyki ludowej Kaszub. Nie dziwi zatem fakt, iż po pióro zaczęli sięgać utalentowani przedstawiciele kaszubskiego ruchu regionalnego. Jak wymownie przedstawił to J. Trepczyk, jeden z czołowych reprezentantów nurtu zrzeszyńców: „Nigdy bym pewnie nie napisał żadnego wierszyka, nie skomponował żadnej pieśni, gdybym się nie spotkał z przedstawicielami ówczesnego ruchu kaszubskiego. Doszedłem do przekonania, że tylko pracą twórczą mogę wzbogacić naszą kulturę, która na niektórych odcinkach, jak np. twórczości muzycznej, leżała zupełnie odłogiem”.

J. Trepczyk, wydając swój Kaszëbsczi piesniôk (1935), nie tylko zainicjował nurt muzyki regionalnej, ale mocą swego talentu na trwałe wszedł do panteonu twórców kaszubskich pieśni artystycznych. Począwszy od lat 50. XX w., wykonywał swe utwory w duecie z żoną Leokadią przy akompaniamencie fortepianowym córki Zofii. Spotkania autorskie Trepczyka, wypełnione słowem i pieśnią, były dla wielu Kaszubów prawdziwą szkołą myśli i kultury regionalnej. Waga tematyki podejmowanej przez poetę i kompozytora sprawiała, iż w świadomość słuchaczy zapadały całe zwroty słowno-muzyczne, tworząc wewnętrzny kod semantyczny, porównywalny z omawianym przez D. Kalinowskiego zjawiskiem „skrzydlatych słów”.

Wejherowski kompozytor pozostawił swoje utwory jedynie w postaci melodii, bez akompaniamentu. W 1948 r. kilka pieśni Trepczyka opracował na sopran i orkiestrę/fortepian W. Walentynowicz – opracowanie to cechuje daleko idąca stylizacja oparta na przeobrażeniach melodii oraz wykorzystaniu tonalności rozszerzonej.

Nieco inny sposób opracowania obrała w XXI w. W. Frankowska. Przyjęta przez nią konwencja nawiązuje do tradycyjnego stylu wykonawstwa popularnego niegdyś duetu Trepczyków, uwzględnia prostotę faktury, predylekcję kompozytora do harmoniki tonalnej, koncentruje się na ekspozycji tekstu i kolorystyce brzmieniowej.

Po II wojnie światowej nowym zjawiskiem stał się nurt pieśni inspirowanych poezją kaszubską. Szczególnym zainteresowaniem cieszyła się twórczość poetycka A. Nagla. Do jego słów powstały dwa cykle pieśni: Gromicznik (1972) H. Jabłońskiego oraz Cassubia cantat (1973) z muzyką A. Żurbina.

Dzieje kaszubskiej pieśni artystycznej przedstawia w postaci dźwiękowej 2-płytowy album monograficzny Kaszuby w pieśni artystycznej (2014). Zestawienie w albumie ponad 30 utworów zróżnicowanych pod względem czasu powstania, stylistyki, dało możliwość ukazania procesu przemian, jakie dokonały się w ciągu minionego stulecia na gruncie pieśni artystycznej – zarówno oryginalnej, jak i inspirowanej kulturą ludową. Słuchając utworów tam zawartych, zauważyć można przewagę utworów stylizowanych nad dosłownymi cytatami z muzyki ludowej. Za powszechne zjawisko przyjmowano również syntezę pierwiastków ludowych z własną wizją kompozytorską.

Na niszowym funkcjonowaniu kaszubskich pieśni artystycznych w środowisku muzycznym najwięcej zaważyła nikła dostępność utworów oraz bariera językowa. Istotny wpływ miał też brak lokalnych tradycji wykonawczych w środowisku artystycznym. Barierę społecznej niemożności przełamały dwie gdańskie śpiewaczki – laureatki Medalu Stolema: Z. Janukowicz-Pobłocka i A. Kucharska-Szefler.

Z czasem grono wykonawców kaszubskich pieśni artystycznych powiększyło się o A. Fabrello, K. i J. Borowczyków, K. Borowską, B. Forkiewicz, J. Limańską, M. Malinowską, A. Bieńkowską, P. Kusiewicza, R. Minkiewicza, W. Winnickiego, G. Kołodzieja, R. Blonkę, K. Bobrzeckiego i innych.

Od 2002 r. ważną rolę popularyzacyjną w odniesieniu do kaszubskich pieśni artystycznych spełnia cykl koncertów pt. „Spotkania z muzyką Kaszub”, organizowany w Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie. Inną formą zachowania pamięci o twórcach zasłużonych dla kaszubskiej pieśni artystycznej i regionalnej stał się zainicjowany w 2015 r. przez wejherowskie muzeum Ogólnopolski Konkurs Literacki im. J. Trepczyka na tekst piosenki w języku kaszubskim, który odbywa się naprzemiennie z Ogólnopolskim Konkursem Kompozytorskim im. R. Gleinert. Il. 5

W latach 2009-2020 stałym miejscem prezentacji pieśni artystycznych z Kaszub był „Wieczór kaszubski” podczas organizowanego przez prof. D. Paradowskiego Międzynarodowego Festiwalu Kultury i Sztuki w Helu. Okazjonalne koncerty o tematyce kaszubskiej odbywają się w Ratuszu Staromiejskim w Gdańsku oraz Filharmonii Kaszubskiej w Wejherowie.

Inną formę popularyzacji stanowią kursy interpretacji pieśni kaszubskich, organizowane w szkołach muzycznych II stopnia, wreszcie rozwój regionalnej fonografii pojętej jako forma dźwiękowego upamiętnienia.

Witosława Frankowska

Bibliografia:

• Frankowska W., Dźwięki Kaszub. Muzyczne dziedzictwo Kaszub i jego transformacje, „Acta Cassubiana”, t. XVIII, 2016, s. 21-40
• Taż, Muzyka regionalna, [w:] Muzyka Kaszub. Materiały encyklopedyczne, Gdańsk 2005, s. 149-152
• Kalinowski D., Słowo kaszubskie jako wehikuł kulturowy, „Acta Cassubiana”, t. XVIII, 2016, s. 7-20
• Poszowski A., Elementy kaszubskie w twórczości kompozytorów polskich, [w:] Oskar Kolberg na Pomorzu Gdańskim, Gdańsk 1975

Fonografia:

• Mòrze. Kaszubskie pieśni o morzu, CD, Wejherowo 2004
• Ptôszkòwie na lëpie. Pieśni z Kaszub południowych w opr. W. Frankowskiej i Ł. Kamieńskiego, CD, Wejherowo 2006
• Kaszuby w pieśni artystycznej, album CD, Gdańsk 2014

Netografia:

• Pieśń Mòje stronë (sł. J. Piepka, muz. J. Trepczyk), https://www.youtube.com/watch?v=gU_riLoYLaY
• Pieśń Rëbôk (sł. i muz. J. Trepczyk), https://www.youtube.com/watch?v=0vRGNu2eevY

Ikonografia:

1. Fot. Edmund Kamiński
2. Źródło: Instytut Kaszubski
3. Źródło: Instytut Kaszubski
4. Źródło: MPiMKP
5. Fot. Tadeusz Muża