Pestka Stanisław

« Powrót do listy haseł

S. Pestka był nauczycielem szkół średnich, dziennikarzem, publicystą, działaczem kaszubsko-pomorskim i kaszubskim poetą, publikującym pod pseudonimem Jan Zbrzyca. Zbrzyca – to nazwa rzeki przepływającej przez jego rodzinną wieś Rolbik na Zaborach w gminie Brusy, a w parafii Leśno. Tam 8.04.1929 r. w drewnianym budynku miejscowej szkoły urodził się Stanisław jako najstarszy syn szkólnëch – nauczycielskiej pary – Alojzego i Gertrudy z Gostomskich. Szkoła była jednoklasowa o jednym nauczycielu. Pierwotnie uczyła w niej matka Stanisława, która po wyjściu za mąż w 1928 r. – za Alojzego, szkólnégò w nieodległym Widnie, zrezygnowała z pracy, umożliwiając przeniesienie męża do Rolbika, a sama zajęła się domem i wychowywaniem rodzących się dość regularnie pięciorga dzieci.

Dom Pestków był miejscem ostatnich lat życia dziadków Stanisława – Marianny z Pozorskich i Michała Gostomskich. Wcześniej sporo czasu spędzili oni w Swornegaciach na plebanii u siostrzeńca Marianny ks. J. Czapiewskiego (1885–1940), którego wychowali po śmierci jego matki, zapewniając mu wykształcenie. Studiując w Pelplinie, J. Czapiewski był członkiem Koła Kaszubologów, będąc przyjacielem J. Karnowskiego. Twórczość literacka, poezja J. Karnowskiego, jego ideologia ruchu kaszubskiego (→ młodokaszubi), były ważnym źródłem inspiracji S. Pestki. Rolbik dla niego pozostał do ostatnich dni życia najważniejszym miejscem świata kaszubskiego, źródłem jego kaszëbstwa – liryki i myśli o Kaszubach. Tam spędził dzieciństwo i lata okupacji. Stamtąd po wojnie ruszył w świat – do Gimnazjum im. Józefa WybickiegoKościerzynie, gdzie zaprzyjaźnił się z T. Bolduanem (→ Bolduanowie). Stamtąd też wyruszył na studia filologii polskiej w Poznaniu. Rolbik do śmierci ojca Stanisława w 1964 r. był gniazdem rodzinnym. Matka z najmłodszą córką Krystyną zamieszkały wówczas w Brusach, dokąd wiodły dalej drogi do domu wędrującego po Wielkim Pomorzu S. Pestki.

Il. 1. Stanisław Pestka

Po studiach w latach 1950–1953 Stanisław otrzymał skierowanie do pracy w szkołach średnich. Były to Technikum Rolnicze w Lidzbarku Warmińskim i Technikum Rolnicze w Sławnie, gdzie nawiązał kontakty z prasą. W 1958 r. został członkiem – sekretarzem redakcji dwutygodnika „Kaszëbë”, wychodzącego pod redakcją T. Bolduana do 1961 r. Po jego likwidacji znalazł pracę w redakcji „Ilustrowanego Kuriera Polskiego” w Bydgoszczy, skąd wkrótce przeniósł się do Szczecina, gdzie trafił do Działu Kulturalnego Rozgłośni Polskiego Radia. Po kilku latach wrócił do IKP w Bydgoszczy, gdzie zamieszkała jego rodzina. (W 1960 r. ożenił się z poznaną w Sopocie M. Kocjan, pochodzącą z Bydgoszczy. Ich syn Dariusz urodził się w Gdańsku, a w Bydgoszczy dwoje wnucząt). Współpracował tam także z pismem „Fakty i Myśli”. W 1969 r. został członkiem redakcji miesięcznika „Litery” w Gdańsku, zlikwidowanego w 1974 r. W latach późniejszych pracował w „Tygodniku Morskim” i w tygodniku „Czas”, zlikwidowanym w 1982 r. Wówczas znalazł pracę w Wojewódzkim Domu Kultury w Gdańsku i Kaszubskim Uniwersytecie Ludowym w Wieżycy. Do zawodu powrócił w 1989 r., obejmując stanowisko redaktora naczelnego miesięcznika „Pomerania” (do 1994).

Od początku pobytu w Gdańsku działał w ruchu kaszubsko-pomorskim. W latach 1976–1980 oraz w 1991–1993 był prezesem Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Od 1995 r. był na emeryturze, dającej mu możliwość dalekich podróży, skupienia się na literackiej pracy twórczej i wspomnieniach.

Jako poeta Jan Zbrzyca zadebiutował w 1969 r. na łamach „Pomeranii”. Wiersze pisał wyłącznie po kaszubsku. Jego tomik Pòłudnica (1976) był wielkim wydarzeniem. Zbrzyca zaskoczył swoją oryginalną liryką i kaszubszczyzną najbardziej ortodoksyjnych twórców literatury kaszubskiej. Pisał – publikował niewiele, albowiem długo szlifował słowa i wersy swoich wierszy, nadając im niepowtarzalny charakter. Publikował w „Pomeranii” i antologiach poezji kaszubskiej. Poza Pòłudnicą wydał jeszcze dwa tomy Wizrë ë dëchë (1986) oraz Wieczórny widnik (2002). Każdy tom dokumentuje jego nieobecne w twórczości innych poetów głębokie zakorzenienie w historii, filozofii, tradycji literackiej kaszubsko-pomorskiej spod znaku gryfa, jak i w światowej, a zwłaszcza w kulturze antycznej. Całe życie pasjonował go m.in. babilońsko-asyryjski mit – epos o Gilgameszu, który zamierzał przełożyć na język kaszubski, będący m.in. inspiracją do ostatniego życiowego projektu pt. Rolbik.

Il. 2.

Swojszczyzna – historia i współczesność były obecne także w jego prozie i publicystyce oraz w kaszubskich felietonach publikowanych pod pseudonimem Krëban z Milachowa. Krëbanie to mieszkańcy parafii i gminy bruskiej, a Milachowo to przysiółek młyński znad Zbrzycy. Pomnikowy i dokumentarny dziś charakter mają jego reportaże, m.in. z podróży studyjnych po Pomorzu Zaodrzańskim oraz artykuły dotyczące żywotnych kwestii ruchu kaszubsko-pomorskiego. Podobne znaczenie mają szkice biograficzne poświęcone J. Wybickiemu, wydane w postaci samodzielnych druków – Piórem i szablą oraz Emisariusz Niepodległości. S. Pestka był także współtwórcą Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie. Uczestniczył w licznych konferencjach naukowych, Spotkaniach Wdzydzkich – Zjazdach Twórców Literatury Kaszubsko-Pomorskiej i Spotkaniach Publicystycznych, będąc niejednokrotnie referentem i cenionym dyskutantem. Stałe miejsce w historiografii kaszubsko-pomorskiej zajęły jego analizy poświęcone pamiętnikarstwu na Pomorzu oraz duchowej kondycji inteligencji kaszubskiej (W kręgu kaszubskiego kadyceusza, Gdańsk 1983).

Jego druga żona Magdalena w latach 90. wyjechała do USA, by tam opiekować się swoją matką. Tym sposobem S. Pestka stał się częstym bywalcem Ameryki, niemal obywatelem Nowego Jorku, w którym przeżył tragiczny dzień 11.09.2001 r. Owocem jego amerykańskich studiów, wędrówek, spotkań i lektur jest niezwykły tom reportaży, napisany w języku kaszubskim pt. W stolëcë chmùrników (Gdańsk 2011). Chmùrniczi to drapacze chmur.

Il. 3.

W jego wyniesionej z Rolbika i Zaborów kaszubszczyźnie ożyły na nowo zanikające w życiu codziennym słowa, zwroty, przysłowia, powiedzenia, niepowtarzalne mądrości… Wzbogacał ten bezcenny skarbiec rzadkimi, a oryginalnymi neologizmami. Zadziwiał swoich czytelników i krytyków jego tomików wierszy, także historyków literatury, słowotwórczym bogactwem języka poetyckiego. Na parnasie współczesnych twórców literatury kaszubskiej zajął najwyższe miejsce. Nie tylko w poezji ujawniał swoją niezwykłą, wręcz unikatową kulturę intelektualną. Był bowiem głębokim intelektualistą, o czym świadczył m.in. jego księgozbiór, a w nim ok. 250 książek z dedykacjami autorów. Cenił tradycję, ale męczył go kaszubski konserwatyzm. Był konsekwentnym realizatorem myśli młodokaszubów i kontynuatorem ich działania, szczególnie J. Karnowskiego. Był uczestnikiem Kongresów – II Kaszubskiego, Kociewskiego i Pomorskiego. To on zaproponował hasło Kongresu Pomorskiego – „Żyje duch Pomorza”, zaczerpnięte z powieści A. Majkowskiego Pomorzanie. Warto pamiętać, iż zaistniało ono w bardzo wymownym kontekście: „Patrz i nabierz ducha. Nie bój się. Żyje duch Pomorza. Zali nie wiesz, że granice ducha są niezmierzone i jego potęga nie mierzy się miarą ziemską? (…) Wstań i czyń. Pomorzaninie, ufaj w Twą siłę”. (Gdańsk 1973, s. 114).

Jan Zbrzyca przyjaźnił się z licznym gronem twórców literatury i kultury, także ludowej. Przewodniczył jury Turniejów Gawędziarzy Kaszubskich we Wielu. Towarzyszył swoją życzliwością i duchowym wsparciem ludziom nauki oraz braci studenckiej z Klubu „Pomorania”, a także swoim następcom, również na polu kaszubskiej twórczości poetyckiej. Przez dziesiątki lat pisał unikatowe na gruncie pomorskim dzienniki, prezentujące jego osobne miejsce w świecie kaszubsko-pomorskim, pełne odniesień do wydarzeń w innych zakątkach ziemi, ale też radości i smutków – słabości naszego zaścianka – nierzadkiej zaściankowości. Wśród cenionych przezeń i ceniących go postaci był ks. abp T. Gocłowski, promujący obecność języka kaszubskiego w Kościele, co było efektem m.in. naszych spotkań i rozmów z udziałem Jana Zbrzycy.

Il. 4. Stanisław Pestka z Bombą przed budynkiem KUL-u we Wieżycy

W 1996 r. S. Pestka był współzałożycielem Instytutu Kaszubskiego, zarazem najbardziej oddanym obserwatorem i współtwórcą jego dokonań. Wspierał jego prezesów, podobnie jak swoich następców na stanowiskach prezesa ZKP czy naczelnego „Pomeranii”. Wyróżniał się w Społeczności Zrzeszonej nie tylko swoją wiedzą, intelektem i…, ale także umiłowaniem naszych braci mniejszych. Do legendy i literatury przeszły jego psy – najbardziej wierni przyjaciele z przełomu dwóch tysiącleci. – Ostatnia Kraska, która go sobie obrała w trakcie przypadkowego spotkania na spacerze i jej poprzednik, „owczarek kaszubski” o imieniu Bomba, towarzyszący swemu opiekunowi w jego wędrówkach po Kaszubach i uczestniczący wraz z nim w pracy, spotkaniach, konferencjach, naradach. Po jego odejściu J. Zbrzyca pamięć o nim utrwalił w niezwykłym wierszu pt. Dlô Bómbë epitafium, zamieszczonym w Wieczórnym widnikù na pierwszym miejscu.

Oryginalną, unikatową cząstką twórczości literackiej S. Pestki – J. Zbrzycy są niezwykłe, niezdawkowe, pełne ważnych treści – refleksji dedykacje, wpisywane do egzemplarzy jego książek darowanych przyjaciołom i znajomym oraz tych formułowanych na gorąco podczas spotkań autorskich. Sam J. Zbrzyca jest również adresatem lub bohaterem dedykowanych mu wierszy – m.in. B. Szymańskiej-Ugowskiej i J. Głomskiej. Wśród wielu odznaczeń, jakimi uhonorowano za życia S. Pestkę, jest Medal Stolema, przyznany mu w 1975 r. przez Klub „Pomorania”. Obok Stolema usatysfakcjonowano go Pieczęcią Świętopełka Klasy Złotej, nadawanej przez Kapitułę ZKP. Środowisko działaczy Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego przyznało mu Medal im. T. i I. Gulgowskich. Rada Miasta i Gminy Brusy nadała mu w 2008 r. honorowe obywatelstwo tej społeczności. Rada Miasta Gdańska decyzją Kapituły z 22.10.2013 r. przyznała mu Honorowe Odznaczenie Medal Księcia Mestwina II w uznaniu wybitnych zasług dla Miasta Gdańska.

Instytut Kaszubski i Oddział Gdański ZKP zaprosił przyjaciół i sympatyków S. Pestki na 15.05.2006 r. do Tawerny „Mestwin” w Domu Kaszubskim na sympozjum poświęcone twórczości Jana Zbrzycy (S. Pestki). Jego owocem jest pomnikowa dziś książka pt. Z zaborskiego matecznika. O Stanisławie Pestce – Janie Zbrzycy, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2008. Zaborskie Towarzystwo Naukowe wydało honorującą Jana Zbrzycę publikację z tytułem na okładce Szlak Zbrzycy. Przewodnik przyrodniczo-kulturalny. Na stronie tytułowej to: Szlak Zbrzycy Die Route von der Zbrzyca (Sprita) Szlach Zbrzëcë, Brusy 2012. – Sygnalizuje to obecność w nim tekstów w trzech językach, prezentujących świat rzeki Zbrzycy, w którym jaśnieje postać S. Pestki.

Stanisław Pestka zmarł w Wielki Czwartek 2015 r. w Szpitalu im. Św. Wojciecha na Zaspie. Pochowany został nader uroczyście w głównej alei Cmentarza Centralnego na Srebrzysku.

Dwa lata po jego śmierci ukazał się kolejny tom z serii – Pro memoria Stanisław Pestka (1929–2015), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, wydany przez Instytut Kaszubski i MPiMKP w Wejherowie.

O niezwykłości postaci S. Pestki w Gnieździe gryfa świadczą określenia, jakimi obdarzyli go autorzy poświęconych mu wspominków w rodzaju: „mistrz regionalnego myślenia” (C. Obracht-Prondzyński) i „filozof poetów kaszubskich” (M. Żakiewicz). J. Głomska z Brus, nauczycielka języka kaszubskiego, zauważyła, iż podczas sympozjum w 2006 prof. A. Romanow określił S. Pestkę jako „HOMO HOMERICUS naszej ziemi”.

Józef Borzyszkowski

Bibliografia:

  • Bolduan T., „Kaszëbë” (1957-1961), „Gdański Rocznik Kulturalny”, 1989
  • Kalinowski D., Zbrzyca – dopływ Łaby? O motywach kaszubsko-połabskich i presji kulturowej w poezji Stanisława Pestki (Jana Zbrzycy), „Slavia Occidentalis”, 2016 (wyd. 2017), z. 73/2
  • Obracht-Prondzyński C., Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. V: Dzieje najnowsze (po 1945 r.), Gdańsk 2019, ind. osob.
  • Tenże, Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (1956-2006), Gdańsk 2006
  • Pestka S., Twórczość liryczna, opracowanie: J. Borzyszkowski, A. Kuik-Kalinowska, B. Ugowska, Biblioteka Pisarzy Kaszubskich, t. 14, Gdańsk 2020
  • Pro memoria Stanisław Pestka (1929-2015), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk-Wejherowo 2017
  • Ugowska B., Detal i panorama – o twórczości kaszubskojęzycznej Stanisława Pestki, Gdańsk 2022
  • Z zaborskiego matecznika. O Stanisławie Pestce – Janie Zbrzycy, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2008

Ikonografia:

  1. Źródło: Instytut Kaszubski
  2. Źródło: Instytut Kaszubski
  3. Źródło: Instytut Kaszubski
  4. Źródło: Instytut Kaszubski

« Powrót do listy haseł