Papiernie

Papiernie, a w zasadzie młyny papiernicze, były miejscem, w którym wytwarzano papier. Został on wynaleziony w Chinach w 105 r. po Chrystusie, a w południowo-zachodniej Europie, za pośrednictwem Arabów, zaczęto go produkować w XI–XII w. Pierwsze papiernie na ziemiach polskich powstały we Wrocławiu, Świdnicy i Prądniku Czerwonym k. Krakowa w początkach lat 90. XV w. Od przełomu XV/XVI w. istniała tendencja, aby papiernie uruchamiać we wszystkich dużych miastach lub w ich najbliższym sąsiedztwie. Istnieją pewne przesłanki, iż pierwszy młyn papierniczy na terenie Gdańska (Stare Miasto) mógł działać w latach 1473–1494, za co miasto pobierało czynsz w wymiarze 12 grzywien. Druga papiernia, co do której nie ma wątpliwości, powstała w Gdańsku w 1566 r., w miejscu przerobionego młyna miedzianego. Jej dzierżawcą w 1570 r. był papiernik H. Probstley.

Na kontynencie europejskim podstawowym surowcem papierniczym były włókna pozyskiwane głównie ze szmat lnianych lub konopnych, z czasem także bawełnianych. Szmaty rozbijano na masę papierniczą za pomocą stęp, później tzw. holendrów, poruszanych energią wodną, dlatego papiernie zwano młynami papierniczymi. Pozyskiwaniem materiału do produkcji papieru zajmowali się domokrążni szmaciarze, których na wsiach kaszubskich można było spotkać jeszcze w latach 70. XX w. W swoich wspomnieniach pisała o nich A. Łajming:

„Wtedy zajechał i przystanął koło nas, jak każdej wiosny, szmaciarz z Brus i wołał:
– Lumpë, lumpë!
– Nie rëcz, szôtornikù! – krzyknął Hering. – Ni ma żódnëch lumpów, bò wòjna je!”

Pozyskane szmaty należało posortować na białe i kolorowe, następnie pozbawić je szwów, obrąbków, guzików itp. oraz poszarpać na drobne kawałki. Uzyskane w ten sposób gałganki gotowało się i prało w gorącym ługu z dodatkiem mydła, a po wypłukaniu w czystej wodzie, wrzucało do kadzi, w której miały rozmoknąć i ulec procesom gnilnym. Uzyskaną w ten sposób gęstą masę przekładało się do stęp, w których ciężkie, drewniane, okute żelazem tłoki miażdżyły ją, tworząc miękką, ubitą papkę. W celu uzyskania papieru najwyższej jakości papkę należało wybielić i ponownie przepłukać wodą. Z uzyskanego w ten sposób rozwodnionego materiału za pomocą ramek z sitami czerpano arkusze papieru (stąd nazwa papier czerpany), które następnie należało wysuszyć, wstępnie na filcu ściskanym przez prasę, następnie rozwieszano na linkach. Sita papiernicze wykonane były z plecionego drutu. Z kolei w plecionkę wprowadzano dodatkowy drut, który układano w różne wzory (np. herby, figury, inicjały czy napisy). W jego miejscu papier był cieńszy, przez co otrzymywano znak wodny (filigran) widoczny pod światło. Wysuszony papier poddawało się wygładzaniu za pomocą kamieni lub żelaznych walców, a następnie pokrywano go klejem uzyskiwanym z owczych lub kozich racic lub odpadków garbarskich.

Papier jednokrotnie pokryty klejem służył do druku, zaś dwukrotnie jako materiał piśmienniczy najwyższej jakości. Tak przygotowany papier pakowało się w ryzy, początkowo liczące 480, a później 500 arkuszy, i przeznaczało na handel. Papier gorszej jakości produkowano z barwnych szmat, przy czym starano się je również sortować według kolorów. Różna też była wydajność poszczególnych młynów papierniczych. Papiernia w Lipuszu według danych z 1773 r. wyrabiała około 1000 ryz rocznie, w tym 300 ryz papieru piśmienniczego w różnym gatunku i 200 ryz bibuły.

Zdaniem znawcy pomorskiego papiernictwa i kolekcjonera filigranów F. Pabicha (1909–1989) i niemieckiego badacza K. Roemera na Pomorzu Gdańskim (w Prusach Zachodnich) ogółem funkcjonowało ok. 45–50 młynów papierniczych, które były własnością Gdańska, szlachty, klasztorów lub czasem niezależnych papierników. Mistrzami papierniczymi byli niemal wyłącznie Niemcy ( Niemcy na Kaszubach). Znaczna część młynów papierniczych położona była na Kaszubach. Niektóre z nich działały nieprzerwanie, inne okresowo. W części zachodniopruskiej były to następujące miejscowości: Będomin (1717–przed 1900), Bielkowo (1618–1799), Brętowo (1795), Jelitkowo (1652–1734), Juszkowo (1707–1728), Kamienny Potok (1650–1852), Karlikowo (1656–1848), Lipusz (1762–1852), Łapino (1740–1931), Maćkowy (1597–1847), Mały Kack (1665–1869), Nowa Brda (1696–1845), Młynek (1603), Kolibki (1551–ok. 1900), Oliwa (1600–1869), Przymorze (1606–1849), Rusocin (1579–ok. 1820), Straszyn (1574–1833), Żukowo (1512–1862). Wiadomo również, iż od XVI w. papiernie funkcjonowały w części kaszubskiej Pomorza Zachodniego, przykładowo w Słupsku, Dębnicy Kaszubskiej czy Tuchomiu.

Jak wykazały badania K. Roemera, papiernictwem w okolicach Gdańska zajmowały się pewne rodziny przez kilka pokoleń. Zaliczały się do nich rodziny: Axmann, Gast, Frintzel, Günther, Müller, Nitsch i in. Często jednak papiernictwo nie przechodziło na kolejne pokolenia, czego przykładem może być F. Kukowski z Lipusza, dziadek W. Kukowskiego – działacza młodokaszubskiego ( młodokaszubi), bankiera i właściciela majątku ziemskiego w Kolibkach.

Kres funkcjonowania młynów papierniczych należy wiązać z rozwojem przemysłowej produkcji papieru, który zaczęto wytwarzać początkowo z miazgi drzewnej, a następnie z celulozy. Do połowy XIX w. większość młynów papierniczych na Pomorzu upadła. Przetrwały nieliczne, które swoją produkcję przestawiły na wytwarzanie kartonów czy papieru pakowego. Inne przekształciły się w bardzo popularne od końca XIX w. fabryki papy, która stała się na wiele dziesięcioleci jednym z najpopularniejszych pokryć dachowych.

Współcześnie jedyną pamiątką po kaszubskich papierniach są papiery, a wraz z nimi filigrany, zachowane w archiwaliach i starych drukach.

Tomasz Rembalski

Bibliografia:

• K.O., Wierny sztuce i nauce, „Pomerania”, 1990, nr 4, s. 25–26
• Kataster fryderycjański okręgu kościerskiego 1772/1773, cz. A–L, wyd. A. Groth, Kościerzyna 2015
• Kreis Bütow. Im Auftrage des Provinzialkonservators, bearb. von G. Bronisch, W Ohle, H. Teichmüller, Stettin 1938.
• Łajming A., Dzieciństwo. Wspomnienia, wyd. II popr., Gdańsk 1997
• Pabich F., Papiernie nad Zatoką Gdańską, Gdańsk 1978
• Ptaśnik J., Papiernie w Polsce XVI wieku, Kraków 1920
• Roemer K., Trunz H., Geschichte der Papiermühlen in Westpreußen und Danzig, nebst einem Anhang für den Netzedistrikt, Münster 2000
• Siniarska-Czaplicka J., Papiernictwo, [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, red. nacz. A. Mączak, Warszawa 1981, s. 35–37
• Skiba W., Z historii odkryć i wynalazków (pismo – papier – druk), Lwów 1898
• Szymczyk M., Zarys dziejów koszalińskich zakładów papierniczych, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, t. 24, 2004, s. 205–216

Ikonografia:

1. Źródło: F. Pabich, Papiernie nad Zatoką Gdańską, Gdańsk 1978, s. 17