Orkiestry dęte

Początków orkiestr dętych należy szukać w kapelach ludowych, których działalność odnotowano na Kaszubach już około 1860 r. Kapele tworzyli zwykle muzycy grający na klarnecie, trąbce, alcie, tubie, a czasami i tenorze. Zadaniem ich była gra na wolnym powietrzu – głównie podczas uroczystości weselnych i festynów ludowych. Słynęła z tego zwłaszcza XIX-wieczna kapela Glębinów z Domatówka.

Rosnącą popularność ludowych kapel dętych zwykło się wiązać ze służbą Kaszubów w armii pruskiej. Poznane tam arkana gry na instrumentach oraz wykonywany repertuar stały się silną motywacją do zakładania własnych zespołów tuż po zakończeniu służby wojskowej. Szczególny wzrost liczby zespołów orkiestrowych nastąpił po I wojnie światowej. Instrumenty sprowadzano bezpośrednio z fabryk niemieckich na podstawie zamówienia z katalogu. Podobnie przedstawiała się kwestia zakupu gotowych już materiałów nutowych, zamawianych w Prusach, przez co szereg lokalnych melodii przechodziło nieuchronnie w zapomnienie. Do szczęśliwych wyjątków należały zespoły – jak działająca od 1929 r. Rybacka Orkiestra Dęta z Jastarni – których kapelmistrzowie potrafili sami opracować utwór na istniejący skład. Do dzisiaj w repertuarze orkiestry z Jastarni pozostaje wiele marszów skomponowanych i zinstrumentowanych przez A. Konkela i jego następcę, G. Konkela. Dzięki temu, jak zauważają sami mieszkańcy Jastarni, „jeszcze dziś w ich grze słychać echa przeszłości i ducha dawnych kapelmistrzów”.

Członkami pierwszych orkiestr dętych byli głównie amatorzy, najczęściej nieznający nut, lecz za to grający ze słuchu i z wewnętrznej potrzeby. Dla wielu z nich wspólne muzykowanie było prawdziwą odskocznią po trudach ciężkiej pracy na morzu lub na roli. Większość zespołów funkcjonowała przy kościołach, zakładach pracy, Ochotniczej Straży Pożarnej, szkołach, zaś po II wojnie światowej zwykle przy ośrodkach kultury.

Odrębną grupę stanowiły orkiestry pielgrzymkowe. Pod koniec XIX w. składały się one zazwyczaj z 4-6 muzyków kontraktowych, co potwierdzał na kartach swej powieści A. Majkowski: „Widzysz, tu pół tuzëna mùzykańtów, chtërny bãdą na chwałã Bòską do Wejherowa grac, a dzysô sã wiesela, że taczégò hònoru dostąpilë, a na przid to tegò piãc talarów”. Obok muzyków kontraktowych w pielgrzymkach uczestniczyło wiele kapel rodzinnych, m.in. kapela braci Müllerów z Oliwy, kapela braci Liedtków i braci Grabińskich z Koleczkowa, kapela braci Plichtów z Nowej Huty, kapela J. Stenki ze Stężycy, kapela braci Langów z Leśna, kapela rodziny Tocków ze Strzelna, kapela braci Szefków ze Strzebielina.

W latach 30. XX w. małe kapele pielgrzymkowe zostały zastąpione przez orkiestry przykościelne, traktujące swą grę jako osobisty wkład w pielgrzymkę (Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej, Koło Katolickiego Stowarzyszenia Ojców w Kościerzynie). Wielu jednak muzyków decydowało się na udział w pielgrzymce nie tylko ze względów duchowych, ale i przez wzgląd na sowite wynagrodzenie.

Jak pisze ks. J. Perszon, „obecność orkiestry wydatnie podnosiła rangę kampanii pielgrzymkowej w oczach mieszkańców wsi i miast, przez które przyszło pątnikom przechodzić”, stąd odpowiednio wcześniej czyniono odpowiednie starania o udział dobrych wykonawców. Orkiestra nie tylko pozwalała utrzymać marszowe tempo całej kompanii, ale dodawała należnego splendoru towarzyszącym pielgrzymom feretronom i chorągwiom.

Po II wojnie światowej członkowie orkiestr pielgrzymkowych poddawani byli rozmaitym szykanom ze strony władz państwowych. Szereg orkiestr borykało się z niemożnością skompletowania pełnego składu instrumentalistów za sprawą nieudzielania urlopów okolicznościowych oraz różnych wyrafinowanych form nacisku. Pisze o tym w swoich wspomnieniach długoletni kapelmistrz wejherowski A. Pater.

Każda z orkiestr przybywających na Kalwarię Wejherowską (→ kalwarie) grała swój własny tusz odpustowy. Towarzyszył on kłaniającym się obrazom. Muzycy skupieni w orkiestrze pielgrzymkowej traktowani byli na specjalnych prawach: podczas postojów mogli liczyć na uroczysty poczęstunek wraz z księdzem, gospodarzem pielgrzymki i członkami Bractwa Świętego Krzyża. Po skończonej gościnie dziękowali gospodarzom w formie koncertu, uczestniczyli w symbolicznym chrzcie pielgrzymów po raz pierwszy uczestniczących w pąci, nagradzali specjalnymi marszami osoby peregrynujące po raz 10., 20. lub 25. Tradycja ta jest w orkiestrach pielgrzymkowych dotąd podtrzymywana.

Okresem największego rozwoju orkiestr dętych na Kaszubach były lata 70. XX w. W latach 80., wraz z rozwojem ruchu oazowego, zamiast orkiestr coraz częściej pojawiały się różne formacje wokalne z towarzyszeniem gitar, co miało przybliżyć formułę pielgrzymkową młodszej grupie wiernych. Spotkało się to jednak ze zrozumiałą niechęcią starszych pielgrzymów, utrzymujących, że „bez orkiestry dętej, tak jak bez koni, nie ma pielgrzymki” (J. Cichosz w wywiadzie udzielonym E. Szczesiakowi).

Wraz z upływem lat zmieniały się stroje członków orkiestry. Dawniej uroczyste, oficjalne, dziś najczęściej nieformalne. Elementem identyfikującym daną formację stały się obecnie szarfy. Wiele zmieniło się również w samym repertuarze orkiestr. Choć wiele zespołów pielęgnuje w swym repertuarze tradycyjne marsze, opracowania pomorskich pieśni ludowych, utwory kaszubskich kompozytorów, coraz silniejszy staje się nurt fascynacji repertuarem amerykańskim.

Ze środowiskiem amatorskich orkiestr dętych związało swe życie wielu muzyków-pasjonatów, a wśród nich kapelmistrz kościerski L. Szulc, przez 45 lat grający na trąbce podczas pielgrzymek do Wejherowa, A. Pater z Wejherowa, Z. Daszkowski z Kościerzyny, R. Lesner, S. Bieżuński, R. Bizewski z Pucka, T. Grucza z Rumi, H. Szczypiorski z Sierakowic, W. Szczypior z Gniewina, P. Gruba z Żukowa, K. Budzisz z Jastarni.

Niemałe zasługi na polu popularyzacji repertuaru pomorskiego położyli kapelmistrzowie zawodowych orkiestr wojskowych: I. Stromski i J. Rywalski. Wielu muzykom i kapelmistrzom udało się wciągnąć w orbitę własnych zainteresowań swoje dzieci i wnuki, co zaowocowało muzyczną sztafetą pokoleń (orkiestra Tocków ze Strzelna, Orkiestra Dęta w Bytowie, Orkiestra Dęta „Begama” w Kościerzynie, Orkiestra Dęta OSP w Sławoszynie, Rybacka Orkiestra Dęta w Jastarni).

Orkiestry dęte uczestniczą przede wszystkim w uroczystościach kościelnych (msze św., Boże Ciało, pasterka, spotkania opłatkowe, kolędowe, pielgrzymki, orszak Trzech Króli), patriotycznych (3 Maja, 11 Listopada, Dzień Jedności Kaszubów, Zjazd Kaszubów), lokalnych uroczystościach miejskich i gminnych (dożynki), dorocznych koncertach środowiskowych (koncerty kolędowe, Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy, jarmarki, festyny). Orkiestry skupione przy OSP uroczyście celebrują w dniu 4 maja dzień swego patrona – św. Floriana.

Wraz ze wzrostem aktywności muzyków na polu zawodowym zanikło w ostatnich dwóch dziesięcioleciach społeczne osadzenie zespołów. Do rzadkości należy udział orkiestry dętej podczas wesela lub pogrzebu. Głównym miejscem prezentacji stały się konkursy, przeglądy i festiwale, a wśród nich Powiatowe Przeglądy Orkiestr Dętych, Kaszubski Przegląd Orkiestr Dętych w Gniewinie, Przegląd Orkiestr OSP w Zblewie, Kaszubsko-Kociewsko-Powiślański Przegląd Orkiestr Dętych w Kolbudach, Dni Morza, koncerty promenadowe.

Orkiestry dęte, choć od ponad wieku stanowią istotny element amatorskiego ruchu muzycznego, długo pozostawały w cieniu prężnego zjednoczonego ruchu śpiewaczego.

Istotne zmiany zaszły z chwilą, gdy patronat nad pomorskim ruchem orkiestr dętych objęło w 2011 r. Nadbałtyckie Centrum Kultury. Ważnym punktem projektu stała się konsolidacja środowiska orkiestr dętych, która od 2013 r. przybrała formę I Kaszubsko-Kociewsko-Powiślańskiego Przeglądu Orkiestr Dętych, w 2014 przekształconego w Nadbałtycki Przegląd Orkiestr Dętych.

Obok występów orkiestr z Pomorza ważnym przedmiotem działań NCK stała się organizacja I Ogólnopolskiej Konferencji Etnomuzykologicznej poświęconej orkiestrom dętym (2014), publikacja książki oraz zainicjowanie serii wydawniczej o nazwie „Biblioteka Orkiestrowa Kaszub, Kociewia i Powiśla” (2015-2018). Przesłaniem wydawnictwa była zachęta do sięgania po rodzimy repertuar orkiestrowy w atrakcyjnym opracowaniu.

Znaczącą rolę w przywracaniu ruchowi orkiestrowemu należnego miejsca w środowisku muzycznym, jak również w zachęcaniu dyrygentów do sięgania po utwory z Pomorza, odegrał wieloletni pracownik NCK – regionalista Z. Jankowski, autor parafrazy wiersza Mikołaja Reja. Ostatnie słowa tej parafrazy stały się motywem przewodnim całego festiwalu:

„[…] Spójrzcie w głąb swej historii, trud sobie zadajcie,
I poznawszy co wasze: … SWOJE POKOCHAJCIE!!!”

Witosława Frankowska

Bibliografia:

• Bieszk B., Grali na trąbce, alcie, tenorze, tubie…, „Lesôk”, 1998, nr 4, s. 10-11 i nr 7, s. 8-9
• Frankowska W., Orkiestry ludowe w kulturze muzycznej Pomorza Gdańskiego, [w:] Rola orkiestr dętych w kulturze ludowej. Zbiór prac pod red. Z.J. Przerembskiego, Gdańsk 2014, s. 22-65
• Jankowski Z., Parafraza wiersza Mikołaja Reja z Nagłowic, [w:] Rola orkiestr dętych w kulturze ludowej, Gdańsk 2014, s. 98
• Konkol L., Bieżuński A., Rybacka Orkiestra Dęta w Jastarni, „Rocznik Helski”, t. II, 2003, s. 183-191
• Pater A., Jest w orkiestrach dętych jakaś siła, Informator „Moje Wejherowo”, 1989, VI-VIII, s. 11-12
• Szczesiak E., Miłość i wybaczenie (szkice o ruchu pielgrzymkowym), „Pomerania”, 2001, nr 3, s. 15-18
• Szefka P., Narzędzia i instrumenty muzyczne z Kaszub i Kociewia, Wejherowo 1982
• Tenże, Przejawy muzyki ludowej na Pomorzu (1875-1979), Biuletyn Metodyczny „Ziemia Gdańska” 1988, nr 151-152, s. 40-52

Dyskografia:

Rybacka Orkiestra Dęta, CD, Jastarnia 2003

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Fot. W. Frankowska
3. Fot. E. Kamiński
4. Źródło: Instytut Kaszubski
5. Źródło: Instytut Kaszubski
6. Źródło: Instytut Kaszubski