Merki były dziedzicznymi znakami własnościowymi, którymi znakowano narzędzia i sprzęty rybackie, a także niekiedy nagrobki i ławki w kościołach. Ich stosowanie przez rybaków, zwłaszcza na Półwyspie Helskim, ma odległą tradycję. Informacja o merkach znajduje się bowiem w zbiorze praw lubeckich dla miasta Helu z 1378 r. Najprawdopodobniej od rybaków z Helu przejęli je rybacy kaszubscy (→maszoperie i rybacy kaszubscy).
Merkami kaszubskich rybaków w ostatnim ćwierćwieczu XIX w. zainteresował się B. Namysłowski, który opublikował w 1885 r. studium Merki rybaków pomorskich. Przyczynek do heraldyki i folkloru. Chociaż jego interpretacja merków jako rodzaju herbu nie została potwierdzona przez etnologów, to informacje zawarte w publikacji dostarczają cennych informacji dotyczących wyglądu merków z XIX w. J. Kucharska zebrała i zestawiła merki z XIII w. z tymi z przełomu XIX/XX w. i z 1950 r., pokazując ich zmiany na przestrzeni czasu. Najstarsze merki tworzyły kompozycję złożoną z kilku prostych kresek połączonych pod różnymi kątami. Niektóre miały od 2 do 6 równoległych poziomych kresek. Nierzadki był motyw krzyża łacińskiego z dobudowanymi przy postawie kreskami. Merki z przełomu XIX i XX w. cechuje większa liczba kresek połączonych w różny sposób, nierzadko tworzących zgeometryzowany wężyk lub podwójnie zagięty haczyk. To narastające zagęszczenie kresek wynikało z faktu, iż merki przechodziły z ojca na syna, który dodawał kolejną kreskę lub inny znak. Gdy ojciec miał kilku synów, wówczas merk dziedziczył najmłodszy, a pozostali musieli stworzyć sobie własne. Stąd też nowsze merki sprawiają wrażenie dość chaotycznie zestawianych kresek różnej długości, kątów, a także i liter. Litery pojawiają się w merkach od połowy od XVII w., jednak nawet w XX w. stosowano je niezbyt często – zachowane przykłady pokazują, że na merkach z lat 50. XX w. występowały litery „K”, „A”,”W”, „R”, „H”,”N”, „B”. W merkach z XX w. niekiedy występują też łuki i półokręgi.
Merki wycinano bądź wypalano na drewnianych narzędziach lub kuto na metalowych. Znakowano nimi sieci, szelki do niewodów, pływaki. Były kodem kulturowym pozwalającym ustalić wtajemniczonym właściciela przedmiotu. Umożliwiały identyfikację narzędzi i sprzętów rybackich po sztormach lub innych kataklizmach, a przez to zapobiegały konfliktom związanym z przywłaszczeniem przez osobę niebędącą właścicielem. To przeciwdziałanie ewentualnym konfliktom wybrzmiewa w kaszubskich przysłowiach dotyczących merków: Merczi chronią òd spiérczi; Merczi nie łżą; Na to są merczi, żebë nie bëło spiérczi. Merki stosowano w przeszłości najprawdopodobniej dlatego, iż zastępowały litery i słowa, których niepiśmienni rybacy nie znali. Poza sprzętami merki umieszczali oni także na ławkach kościelnych i nagrobkach. Zastępowały one imiona i nazwiska. Z biegiem czasu marki stały się ważnym elementem tradycji i kultury kaszubskiej, a oznaczenia merkowe łodzi rybackich do lat 20. XX w. Urząd Morski uznawał za równorzędne z oznaczeniami rejestracyjnymi. Merków do oznaczania narzędzi i sprzętów rybackich używano do lat 60. XX w. Obecnie występują sporadycznie.
Merki znali i stosowali nie tylko rybacy kaszubscy – występowały w krajach basenu Morza Bałtyckiego. Jeszcze w pierwszej połowie XX w. znakowali nimi swoje narzędzia rybacy z Estonii, Szwecji, a na niemieckiej wyspie Hiddensee w okolicach Rugii stosowano je do końca lat 50. XX w., a być może jeszcze dłużej.
Anna Kwaśniewska
Bibliografia:
- Kucharska J., Tradycyjna organizacja rybołówstwa zespołowego na Wybrzeżu Kaszubskim, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968
- Kuklik M., Półwysep rybaków: praca, Hel-Warszawa 2022
- Namysłowski B., Merki rybaków pomorskich. Przyczynek o heraldyki i folkloru, „Rocznik Heraldyczny”, t. VII, 1885
- Pomierska J., Przysłowia kaszubskie. Studium z paremiografii i paremiologii, Gdańsk 2013
