W kaszubskich wierzeniach, tekstach folklorystycznych oraz ujęciach literackich kraśnięta to miniaturowe istoty fantastyczne spełniające funkcje duchów opiekuńczych domostwa (→ demonologia ludowa). Ich kulturowe pochodzenie w zapisach wyobraźni pomorskie jest niejasne: najprawdopodobniej są etnograficzną kontaminacją tradycji germańskiej i słowiańskiej. W ten sposób istotnie podobne są do germańskich koboldów (krasnoludków), lecz w odróżnieniu od nich kraśnięta kaszubskie są reprezentowane przez dwie płcie i tworzą rodziny wraz ze swoim potomstwem. Nazwa krôsniãta/kraśnięta wiąże się z określeniem koloru ich ubioru, symbolicznie odnoszącego się do żywotności (przymiotnik krasny – czerwony).
Jako istoty społeczne mają swoje domostwa w kątach ludzkich domostw, pod podłogą, na strychach, w piwnicach, pod piecem do chleba, w oborach i stajniach, a także na polu w starych grobach czy stertach kamieni. Wedle tekstów folklorystycznych nie angażują się one zbytnio w życie domowników, lecz bywa, że pomagają mieszkańcom chaty w codziennych zajęciach czy w doglądaniu dobytku. Jako zadośćuczynienie otrzymują mleko wystawiane przez ludzi w nocy i umieszczane w skorupkach jajek. Zapłatę można było również im zostawiać w postaci małych monet.
Kraśnięta nie zawsze wykazywały przyjazne usposobienie. Jak zwykli ludzie, także i owe istoty tworzyły między sobą relacje zależności oraz niejednokrotnie wyrażały uczucia złości, zemsty czy zazdrości. Widać to na przykładzie własnego potomstwa, które nie zawsze było przez nich akceptowane z powodu małej lotności umysłu czy trudnego charakteru. Wówczas małe kraśnięta były porzucane, zaś do kraśnięckich rodzin porywane były ludzkie niemowlęta, zwłaszcza te jeszcze nieochrzczone. Takie dziecko było co prawda z czasem zwracane, lecz już na zawsze było naznaczone nadzwyczajnymi umiejętnościami i mocami.
W niektórych opowieściach pomorskich kraśnięta żyją poza domostwem ludzi, przebywając również w lasach czy na polach. Są one wówczas narażone na zjedzenie przez zwierzęta gospodarskie. Jeśli do tego dojdzie, wówczas istota owa będzie żyć w ciele zwierzęcia i będzie miała możliwość to ukazać w szczególnym okresie Wigilii Bożego Narodzenia, kiedy to dane zwierzę przemówi ludzkim głosem (→ zwyczaje i obrzędy doroczne).
Kraśnięta w kaszubskich wyobrażeniach demonologicznych znajdują się w hierarchii światów duchowych stosunkowo nisko. Jednocześnie jednak to właśnie one są najbliżej rzeczywistości ludzi, a co za tym idzie, wywołują najwięcej emocji. Jako duchy opiekuńcze domu mogą tak wspierać, jak i utrudniać codzienne życie, przynoszą ze sobą zarówno radość i nadzieję na lepsze czasy, jak i obawy i poczucie zależności od pozaludzkich energii nieznanego świata. Kraśnięta ukazywały zatem przekonanie dawnych ludzi, że życie zawsze można odmienić, zaś rzeczywistość człowieka i tajemniczego bytu duchowego nie jest oddzielona nieprzekraczalną linią. W nowszych baśniach pomorskich tworzonych już we współczesnych czasach występują nie tylko na wsi, ale również pojawiają się w przestrzeniach miejskich, zamieszkując stare budynki, parki czy okolice stawów. Kraśnięta stale są uważane za manifestację tajemnicy, której co prawda racjonalnie nie można przeniknąć, ale przecież wobec której odczuwa się poszanowanie i wciąż odkrywa jej działanie nawet w dzisiejszych cywilizacyjnych realiach świata.
Daniel Kalinowski
Bibliografia:
- Fenikowski F., O słupskich kraśniętach i rowokolskiej księżniczce, Gdańsk 1990
- Gliszczyńska A., Bycio [kilkuczęściowa seria opowiastek dla dzieci]
- Kukier R., O demonach sporzących dobytek w tradycyjnej kulturze ludowej ziem Pomorza, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne” 1974
- Lorentz F., Zarys etnografii kaszubskiej, Poznań 1934
- Łęgowski J., Kaszuby i Kociewie. Język, zwyczaje, przesądy, podania, zagadki i pieśni ludowe w północnej części Prus Zachodnich, Poznań 1892
- Nagel A., Dzéwczę i krôśnięta, Gdańsk 1988
- Necel A., Demony, purtki i stolemy. Baśnie kaszubskie, Warszawa 1975
- Puzdrowski E., Bursztynowe drzewo. Baśnie kaszubskie, Gdańsk 1974
- Samp J., Gduńsk. Basniowô stolëca Kaszub, Gdańsk 2017
- Sędzicki F., Baśnie kaszubskie, oprac. L. Roppel i L. Bądkowski, Warszawa 1957
