Kraina w kratę

„Kraina w kratę” to część Pomorza od Darłowa do Łeby, gdzie zachowało się do dzisiaj charakterystyczne budownictwo szkieletowe. Nazwa pojawiła się po raz pierwszy w tytule wystawy fotograficznej pt. „Kraina w kratę”, otwartej w Słupsku w styczniu 1995 r. Autorką zdjęć i koordynatorką projektu zagospodarowania turystycznego regionu była architekt E. Szalewska. Dokumentalne zdjęcia ukazywały pomorskie wsie, gdzie zachowały się domy mieszkalne i budynki gospodarcze o konstrukcji szkieletowej. Wystawę prezentowano w instytucjach kultury, siedzibach gmin, wsiach, w których znajdują się zabytkowe domy przedstawione na fotografiach. Ekspozycja i projekt zwróciły uwagę na piękno budownictwa pomorskiego, wzbudziły potrzebę jego zachowania, a także wykreowały modę na mieszkanie w zabytkach i spowodowały, że część właścicieli decyduje się na remonty i modernizację.

„Kraina w kratę” rozciąga się w pasie nadmorskim o dł. ok. 80 km od Darłowa na zachodzie po Łebę na wschodzie. Jej szerokość wynosi ok. 50–60 km i ograniczona jest od południa drogą krajową nr 6 Gdańsk-Szczecin, na północy sięga wybrzeża Bałtyku. Budynki szkieletowe występują też w niektórych miejscowościach na południe od wspomnianej trasy, np. w Paprotach i Darskowie w gminie Malechowo.

Największe skupiska budownictwa szkieletowego występują we wsiach położonych pomiędzy Ustką, Słupskiem a Darłowem. Według E. Szalewskiej w „Krainie w kratę” zachowało się jeszcze około 1500 budynków szkieletowych. Najwięcej w Swołowie – 70 budynków, Starym Jarosławiu – 69, Bierkowie – 52, Krzemienicy – 51, Starkowie – 50, Wodnicy – 40, Włynkówku – 40, Bruskowie Wielkim – 39, Możdżanowie – 38, Krupach – 38, Pęplinie – 35, Gałęzinowie – 32, Duninowie – 26, Charnowie – 32, Wierzbięcinie – 25, Łącku – 22, Kobylnicy – 15, Strzelinie – 15.

Architektura szkieletowa dominowała w krajobrazie kulturowym Pomorza Środkowego i Zachodniego w XVIII–XIX w. Podstawę konstrukcji stanowiły pionowe belki sosnowe lub dębowe o przekroju 20–22 cm, łączone pod kątem prostym z poziomymi belkami o podobnej grubości, co tworzyło duże kwadraty. Belki łączono na wpusty, a narożniki ścian wzmacniano ukośnymi zastrzałami. Słupy narożne i w przejazdach bramnych wykonywano często z drewna dębowego. Przestrzeń między belkami wypełniano w różny sposób. W najstarszych budynkach w belkach mocowano słupki, które oplatano wrzosem i drobnymi gałęziami, a następnie oblepiano gliną. W budynkach nowszych, budowanych w XIX w., w poziomych belkach mocowano pionowe kołki, które owijano pęczkami słomy, dzięki czemu powstawała warstwa izolacyjna o grubości ok. 10 cm, którą następnie oblepiano gliną, czasem mieszaną z wapnem, i wyrównywano. Jeszcze nowocześniejszy sposób budowania polegał na wypełnianiu pustej przestrzeni krat między belkami cegłą z niewypalonej lub wypalonej gliny. W tym drugim przypadku nie tynkowano powstałej w ten sposób ceglanej ściany. W ten sposób wznoszono domy mieszkalne, budynki gospodarcze, kościoły, szkoły i dwory. Domy w „Krainie w kratę” różniły się między sobą wielkością – ich wymiary były pochodną wielkości gospodarstwa i urodzajności ziemi. Najokazalsze z nich były budynkami piętrowymi, przypominającymi dwory lub domy miejskie. Ich rzuty przyziemia miały wymiary 11 x 20 m, a powierzchnia dochodziła do 600 m2. Najwięcej domów tego typu zachowało się w Swołowie, Bruskowie Wielkim, Bruskowie Małym, Pęplinie i Możdżanowie.

Najczęstszym rodzajem domów szkieletowych budowanych w „Krainie w kratę” był dom szerokofrontowy, na planie wydłużonego prostokąta (ok. 10–16 m), dwukondygnacyjny, z dachem naczółkowym. W tym regionie budynki szkieletowe miały trzy rodzaje dachów – najstarsze z nich dymnikowe, w których dym ulatniał się nie przez komin, lecz przez otwory w szczytach. Drugi rodzaj stanowią dachy naczółkowe ze ściętymi górnymi końcami szczytów, natomiast trzeci to proste dachy dwuspadowe. W przeszłości dachy budynków kryto słomą lub trzciną (nad jeziorami Łebsko i Gardno), a od II połowy XIX w. coraz częściej dachówką ceramiczną. Budynki szkieletowe budowano też w wielu miastach pomorskich, w tym w Słupsku, Łebie, Darłowie i Koszalinie.

W „Krainie w kratę” do dzisiaj zachowało się sporo charakterystycznych dla Pomorza czworobocznych zagród z przejazdami bramnymi – wchodziło i wjeżdżało się do nich przez bramę w budynku gospodarczym stojącym przy drodze. Po bokach zagrody lokowano stodołę, oborę i chlew. Dom mieszkalny znajdował się po przeciwnej stronie podwórza, a za nim rozciągał się ogród. Podwórze było zazwyczaj wybrukowane kamieniami polnymi, zaś pośrodku niego często znajdowało się miejsce na obornik. Zdaniem E. Szalewskiej w przeszłości całe ściany domów konstrukcji szkieletowej malowano na biało, a czernienie krat jest zwyczajem współczesnym.

Stolicą regionu w kratę jest Swołowo – wieś położona 14 km na północny zachód od Słupska. Pierwsza pisemna wzmianka o wsi pochodzi z 1230 r., w dokumencie nadającym wieś zakonowi joannitów ze Starego Sławna. Dziesięć lat później lokację wsi „Zelow” („Zwolov”) potwierdził książę gdański Świętopełk II. Przez pewien czas wieś należała do szlachty pomorskiej, a następnie przeszła pod Zarząd Dóbr Królewskich w Słupsku. Ok. 1820 r., w wyniku reformy uwłaszczeniowej ministra von Steina, przekształcono dziedziczne prawo użytkowania ziemi w prawo własności. Uwłaszczenie, podobnie jak w innych regionach, przyczyniło się do rozwoju gospodarczego pomorskiej wsi, w tym Swołowa. W II połowie XIX w. we wsi podwoiła się liczba budynków i mieszkańców – z tego czasu pochodzi też większość zachowanych do dzisiaj domów.

Pomimo rozbudowy Swołowo posiada niezmieniony przez wieki i czytelny przestrzenny układ owalnicowy. Pośrodku wsi znajduje się staw oraz kościółek. We wsi dominują potężne czworoboczne zagrody z przejazdami bramnymi, rozmieszczone po zewnętrznej stronie owalnicy. Wewnątrz wsi, oprócz kościoła, wybudowano kilka mniejszych domów zagrodników i rzemieślników oraz mleczarnię. W 1931 r. powstała w Swołowie szkoła, a także wybrukowano drogę i doprowadzono elektryczność. Po II wojnie światowej miejsce dawnych niemieckich mieszkańców zajęli osadnicy z Kielecczyzny, Białostockiego, z okolic Ciechanowa i Łomży, a także przedwojennych Kresów Wschodnich. Duże gospodarstwa zostały rozparcelowane i podzielone między kilku właścicieli. Poczucie tymczasowości, powszechne na Ziemiach Zachodnich i Północnych przez długie lata powodowało, że zaniedbywano stan techniczny i wygląd budynków, nie budowano też nowych. Przez ponad 50 lat wybudowano w Swołowie tylko pięć nowych domów, pozostałych ponad 70 stanowią obiekty zabytkowe w różnym stanie zachowania. Podobna sytuacja występowała w innych miejscowościach „Krainy w kratę”.

W 1997 r. Swołowo zostało wybrane do pilotażowego programu PHARE TOURIN II, którego celem była renowacja wsi i stworzenie w niej bazy agroturystycznej. Dzięki staraniom Działu Etnograficznego Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, a zwłaszcza jego kierowniczki M. Mazur, w latach 2002–2006 przygotowano projekt architektoniczno-konstrukcyjny i pozyskano środki na remont i adaptację budynków dużego gospodarstwa chłopskiego (zagroda nr 8) w Swołowie. Otwarta w 2008 r. Muzealna Zagroda Albrechta pokazująca wnętrza domostwa bogatego chłopa pomorskiego z pocz. XX w. wraz z budynkami gospodarczymi zawierającymi wystawę maszyn i sprzętów rolniczych dała początek Muzeum Kultury Ludowej Pomorza, stanowiącej Oddział MPS. W następnych latach Muzeum poszerzono o dwie zagrody – nr 14 i 15. Swołowo ma status Europejskiej Wsi Dziedzictwa Kulturowego, co znacznie wzmocniło potencjał turystyczny „Krainy w kratę”.

Anna Kwaśniewska

Bibliografia:

• Gonciarz D., Szalewska E., Swołowo. Europejska Wieś Dziedzictwa Kulturowego, Słupsk 2009
• Orłowska J., Soja H., Kraina w Kratę. Dzieje i kultura, wyd. Stowarzyszenie Produktów Markowych Turystyki Wiejskiej Słupia, 2006
• Szalewska E., Regionalizm w wiejskiej architekturze na Pomorzu (przykłady z byłego województwa słupskiego),[w:] V Konferencja Słowińsko-Kaszubska. Materiały z konferencji, red. W. Łysiak, Poznań 1999, s.194 – 211

Netografia:

www.zielonesercepomorza.pl/kulturowo/ciekawe_miejsca/kraina_w_krate (dostęp 11.11.2018)

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski