Kolorystyka haftu kaszubskiego

Jednym z zagadnień związanych z barwami Kaszub jest kolorystyka haftu kaszubskiego. Na Pomorzu wykształciło się ponad dziesięć szkół haftu: żukowska, wdzydzka, wejherowska, pucka, gdańska, bytowska, borowiacka, tucholska, chojnicka, kociewska, słupska oraz krajeńska, a także kilka innych (zob. haft kaszubski). Zazwyczaj mówi się o siedmiu kolorach haftu – trzech odcieniach barwy niebieskiej (jasnym, średnim i ciemnym – granatowym), zieleni, żółci, czerwieni i czerni (kasz. jasnomòdri, mòdri, cemnomòdri lub granatny / granatowi, zelony, żôłti, czerwòny / czerwiony i czôrny). Kolorystyka haftu kaszubskiego jest jednak bogatsza, ponieważ poszczególne szkoły haftu kaszubskiego – a szerzej pomorskiego – różnią się między sobą nie tylko szczegółami dotyczącymi motywów, ale także w zakresie barw – i ich odcieni – używanej muliny. Barbara Rezmer w poradniku Jak haftować po kaszubsku wymienia aż dwadzieścia osiem nazw kolorów muliny: jasny niebieski, ciemny niebieski, szafir, ciemny szafir, żółty, jasny żółty, cytrynowy, złoty przyćmiony – dwa odcienie, pomarańczowy, jasny pomarańczowy, czerwony – dwa odcienie, wiśniowy, bordo, terakota, zielony, oliwkowy, złoty oliwkowy, ciemny beż, złoty brąz – dwa odcienie, czekoladowy brąz, ciemny brąz, różowy, jasny różowy, ciemny różowy oraz czarny. W hafcie używa się również nici złotych i srebrnych. Żadna z wymienionych szkół haftu nie używa nici wszystkich tu wymienionych kolorów. Najbardziej urozmaicony kolorystycznie jest haft wdzydzki – o czym mowa będzie poniżej. Haft kaszubski wykonywany jest różnymi ściegami, m.in. ściegiem atłaskowym i oszczędnym, jak również cegiełką, sznureczkiem i gałązką.

Wśród najpopularniejszych motywów haftu kaszubskiego znajdują się rośliny i ich części, między innymi: tulipan, róża, słonecznik, goździk, margerytka, bratek, modrak, koniczynka, lilia, niezapominajka, wisienka, dzwonek, asparagus, pąk, liść ostu, liść dębu, a także te bardziej egzotyczne: palmeta i owoc granatu. Za obecnością tych ostatnich, a także innych motywów, stoi ich klasztorne pochodzenie. Oprócz motywów roślinnych haft kaszubski może wykorzystywać inne elementy, jakie jak owady: motylek, pszczółka i żuk, czy też zjawiska astronomiczne: gwiazda i słońce. Popularnym motywem jest również serce. W hafcie puckim pojawiają się motywy morskie, niespotykane w innych szkołach: morskie fale, sieci rybackie i mikołajek nadmorski. Niektóre motywy przyjmują różne kształty – wyróżnia się ponad dziesięć rodzajów tulipanów, a także więcej niż jeden rodzaj pąków, gwiazd, goździków, owoców granatu czy niezapominajek. Można też tu wspomnieć haft wykonywany przez potomków emigrantów z Kaszub, np. w Kanadzie, gdzie przybyło kilka charakterystycznych lokalnych motywów – klonowy liść, rudbekia, czeremcha wirginijska i trójlist. W hafcie kaszubskim, niezależnie od szkoły, występuje odmienna od oczekiwanej kolorystyka niektórych elementów. Przykładowo, płatki róży i słonecznika mogą być niebieskie, owoc granatu żółto-niebieski, a palmeta różnokolorowa.

Wyżej wymienionych siedem kolorów haftu występuje w szkole żukowskiej (powstałej w klasztorze norbertanek, później reprezentowanej m.in. przez Jadwigę i Zofię Ptach), puckiej (zapoczątkowanej w Żarnowcu w klasztorze cysterek, później benedyktynek, a wśród jej wybitnych hafciarek znalazły się Helena Miotk, Antonina Pronobis i Bronisława Wryczanka) oraz wejherowskiej (założonej przez Franciszkę Majkowską). Nie są to jednak te same odcienie tych barw – w zależności od szkoły niektóre mogą być delikatniejsze, a inne bardziej intensywne. W szkole puckiej używa się niejaskrawej czerwieni, natomiast w wejherowskiej barwa ta przybiera intensywniejszy ton. Żółć może nabrać odcienia słonecznego, jak to ma miejsce w hafcie puckim, lub przypominać dojrzałą cytrynę, jak w hafcie wejherowskim. Ponadto trzeba zwrócić uwagę na proporcje użycia poszczególnych barw. Na przykład w szkole żukowskiej dominują odcienie barwy niebieskiej i używa się mało czerwieni, natomiast w szkole wejherowskiej jest mniej koloru niebieskiego, a więcej żółci i czerwieni. W hafcie słupskim, opracowanym dopiero pod koniec XX wieku, brakuje czerwieni, używa się natomiast nici w ośmiu kolorach: żółtym, brązowym, jasnozielonym i ciemnozielonym oraz w aż czterech odcieniach barwy niebieskiej – od jasnego błękitu po granat.

Jak już wyżej zasygnalizowano, haft szkoły wdzydzkiej, zapoczątkowany przez Teodorę Gulgowską (→ Gulgowscy Teodora i Izydor, haft kaszubski), charakteryzuje się wielobarwną paletą, znacznie szerszą niż hafty pozostałych szkół. Używa się w nim nie tylko trzech odcieni koloru niebieskiego, ale także po trzy odcienie żółci, czerwieni i brązu, po dwa odcienie koloru pomarańczowego, różowego i morelowego oraz zieleń i czerń, przy czym panuje pewna dowolność, gdyż hafciarki i hafciarze mogą dobierać kolory według własnych upodobań.

Z kolei dla szkoły borowiackiej Honorata Bloch opracowała paletę nie tak wielokolorową, a w tonach „złocistej jesieni”, na którą składają się kolor żółty i oliwkowy oraz po cztery odcienie brązu i oranżu. Podobny zestaw złocistych barw zaproponowała Helena Grabkowska tworząc szkołę tucholską: jasny żółty i ciepły żółty, złoty przyćmiony i jasny złoty przyćmiony, złoty brąz i jasny złoty brąz, brąz i ciemny brąz, oliwkowy i złoty oliwkowy, ciemny beż, pomarańczowy oraz terakota. Innym haftem zawężającym swoją paletę jest haft gdański, w którym używa się jedynie odcieni barwy niebieskiej.

Tradycyjnie haft kaszubski wykonuje się na szarym lub białym płótnie. Trzeba też tu wspomnieć o noszonych niegdyś przez mężatki złotnicach (złotogłowiach), czyli czepcach uszytych przeważnie z czarnego, niebieskiego, granatowego, zielonego lub bordowego materiału, m.in. z adamaszku, ozdobionych haftem wykonanym złotą i srebrną nicią, bądź nicią jedwabną, ściegiem kładzionym, wypukłym i płaskim. Na czepce haftowane złotą nicią pozwolić sobie mogły tylko bogatsze mieszkanki Pomorza. Najczęściej na czepcach wyszywano tulipany, stokrotki, owoce granatu i palmety. Później zaczęto haftować złotą i srebrną nicią serdaki w ciemniejszych kolorach, będące częścią damskiego stroju kaszubskiego, a stosunkowo niedawno – także damskie torebki, krawaty itp.

Symbolika kolorów kaszubskiego haftu jest powiązana z chrześcijańską symboliką jego motywów, takich jak lilia (niewinność, majestat), tulipan (chwała i dobre imię), owoc granatu (błogosławieństwo boże) czy róża (dobroczynność, miłość Boga, łaska, zwycięstwo, męczeństwo). Elementy te – będące dziedzictwem haftu klasztornego – występują w haftach innych kultur Europy, np. w kulturze Portugalii, przy czym ich kolorystyka jest odmienna od kaszubskiej.

Barwy i motywy kaszubskiego haftu inspirują nie tylko hafciarki i hafciarzy do ich twórczego przetwarzania i poszukiwania nowych pól ich wykorzystania, np. w projektowaniu nowoczesnej odzieży, biżuterii i akcesoriów, ale także producentów mebli i ceramiki czy też grafików tworzących okładki książek (→ wzornictwo i kaszubski design).

Do symboliki barw haftu kaszubskiego nawiązują również teksty literackie. Znanym przykładem jest wiersz Stanisława Sengera Kòlorë kaszëbsczégò haftu, zamieszczony w Bedekerze kaszubskim Róży Ostrowskiej i Izabelli Trojanowskiej (1974). Poeta kojarzy barwę zieloną z lasami, dąbrowami i łąkami w czasie lata („Na piãkny sã przëzdrzë zeloné lasë, / na łączi przë rzéczkach, dąbrowë”). Barwa niebieska powiązana jest z morskimi falami i jeziorami, strumykami i rzeczkami oraz niebem („Zôs w mòrsczëch falach, w jezornëch òczkach, / […] niebò je mòdrawe, / […] téż w strëgach i rzéczkach”), a także ze stęsknionymi oczami ukochanej osoby („w òczach mùlka”). Żółć w wierszu Sengera to barwa piasku nadmorskiego brzegu, przywołującego kolor bursztynu („tam na naju sztrądze / piôsk leżi żôłti, jakbë jantarowi”). Czerń – tradycyjnie – powiązana jest ze smutnym losem kaszubskiego ludu, któremu w ciemną noc ciążyła niedola („czôrną nocą cãżëła niedola”), a czerwień to kolor krwi przelanej za wolność kaszubskiej ziemi („W zemiã czerwiony krwi wiele wsąkało, / bë wòlnô bëła naszô zemia”). Ostatni kolor, o którym pisze Senger, a mianowicie brąz, powiązany został z sosnami stojącymi na straży kaszubskiego ludu („brunë chójczi […] co na strażë / w bòrach stojałë dlô lëdu naszégò”) oraz z ich żywicą („bruną niosłë żëwicã lëdzom”). Wiersz wykorzystuje tradycyjną europejską symbolikę kolorów, bazującą w dużej mierze na kolorystyce krajobrazu, a także na uniwersalnych w tej części świata skojarzeniach czerwieni z krwią i walką, a czerni ze złem i niedolą.

W wierszu napisanym po polsku, który znalazł się w książeczce Iwony Joć i Edmunda Szymikowskiego o hafcie kaszubskim i innych haftach z Pomorza (2010), Henryka Jurałowicz do skojarzeń Sengera dodaje złote słońce i łączy czerwień z radością. W innym swoim wierszu, zatytułowanym Haft kaszubski, opublikowanym w zbiorze Poszybuję w niebo kluczem żurawi (2008), poetka – oprócz skojarzeń barw z kaszubskim krajobrazem i jego florą – przywołuje szkoły haftu, wymieniając nazwy miejscowości będące ich ośrodkami: „Gamą kolorów urzekną mnie Wdzydze / Zachwyci błękitem Żukowo / Czerwienie Pucka i Wejherowa / Tuchola urzeknie… / Barwą jesiennych lasów i borów / Słupskie kolory też mi nie obce / I choć ich barwy są trochę zimne”.

Te trzy wiersze nie wyczerpują symboliki barw haftu kaszubskiego. Na Kaszubach uważa się również, że żółć może symbolizować łany zbóż oraz nieurodzajną, piaszczystą ziemię tego regionu, czerwień – zachodzące słońce, a czerń – kaszubską ziemię, także w znaczeniu ‘ziemia uprawna’. Doprecyzowuje się także, do czego odnoszą się odcienie niektórych barw: jasny błękit to kolor nieba, średni błękit to kolor jezior, a granat to barwa morza; jasna zieleń powiązana jest z łąkami, zaś ciemna z lasami.

Należy tu odnotować, że wiersze o kolorach haftu kaszubskiego znalazły się w materiałach do nauki kaszubskiego. Wiersz Stanisława Sengera przedrukowany został w publikacji Kaszubski język literacki. Podręcznik dla lektoratów Róży Wosiak-Śliwy i Marka Cybulskiego (1992), a także w podręczniku dla klasy V Kaszëbsczi òdkriwca Emilii Maszke (2019), natomiast kaszubska wersja pierwszego z wyżej wymienionych wierszy Henryki Jurałowicz – w podręczniku dla gimnazjum W jantarowi krôjnie Elżbiety Pryczkowskiej i Jadwigi Hewelt (2015).

Także twórcy kaszubskich bajek i baśni piszą o kolorystyce haftu kaszubskiego. W bajce Kaszëbsczé wësziwczi / Kaszubskie hafty Alojzy Nagel wyjaśnia, skąd wzięły się barwy haftu. Otóż książę Świętopełk zamówił u sióstr z żukowskiego klasztoru wiele wyrobów hafciarskich na wielki bal, który organizował w Gdańsku. Hafty miały wzorować się na kaszubskiej przyrodzie. Przełożona zleciła tę pracę siostrze Radosławie. Zakonnica nie miała pomysłu, ale z pomocą przyszedł biały gołąbek, który – przynosząc w dzióbku różne rośliny: chabry, gałązkę brzózki, różę, margerytkę i kawałek kory sosny, a także kawałek bursztynu i smoły („biółi gòłąbk dzobã klepôł i pòłożił na òknie czile mòdrôków. Za sztërk òn przëlecôł zôs i przëniósł wietewkã òd brzózczi. Za trzecym razã òn przëniósł malińczi sztëczk jantara, za czwiôrtim razã òn miôł czerwioną różã, za piątim razã margarétkã. Czej òn przëlecôł szósti rôz, tej òn przëniósł sztëczk smòłë. Czej przëlecôł sódmy rôz, òn przëniósł sztëczk bruny kòrë òd chójczi”) – poradził jej wykorzystać w hafcie ich kształty i barwy, jak również kolory tęczy („Przëzdrzë sã, Rôdosławò, na rzeczë, chtërne przed tobą leżą i na tãczã, chtërna terô je buten”). Skorzystała z porady białego gołąbka, a hafty przypadły do gustu księciu, który zaczął składać więcej zamówień w żukowskim klasztorze. Jak można z łatwością zauważyć, pisząc tę bajkę Nagel czerpał inspiracje ze skojarzeń barw z elementami kaszubskiej przyrody, a także powołał się na uniwersalne zjawisko meteorologiczne, jakim jest tęcza.

W legendzie zatytułowanej Żukowskie róże / Żukòwsczé róże, zamieszczonej w zbiorze Bursztynowy skarb. Legendy z serca Kaszub / Jantarowi skôrb. Legeńdë z serca Kaszëb (2004), Janusz Mamelski podaje wyjaśnienie, dlaczego używa się niebieskich nici do haftowania róż. Miejscem opisywanych wydarzeń jest również żukowski klasztor. Na grobie jednej z sióstr, błękitnookiej Miłosławy, która zginęła śmiercią męczeńską z rąk Prusów, postawione w wazonie róże przy słonecznej pogodzie zmieniały kolor na niebieski w trzech odcieniach („mòdré, a do te jesz trze zortë”), przy czym najjaśniejszy odcień był jak kolor nieba w jasny dzień, trochę ciemniejszy jak oczy siostry Miłosławy, a najciemniejszy jak woda w Raduni. Przełożona klasztoru, widząc intrygujące zmiany barwy tych kwiatów, pozwoliła zakonnicom wyszywać róże nićmi właśnie w tych trzech odcieniach barwy niebieskiej („Në a tej nasze, żukòwsczé róże niech bãdą, jak te na grobie sostrë Miłosławë. Mòżesz ùżëwac nitków w trzech mòdrich farwach. Bãdzemë miec mòdri wësziwk”). Legenda zatem tłumaczy młodym czytelnikom, skąd w hafcie żukowskim pochodzą róże w trzech odcieniach koloru niebieskiego, a także dlaczego dominują w nim barwy z tego wycinka palety.

Należy też tu odnotować powieść dla młodzieży autorstwa Emilii Becker (właśc. Joanny Wryczy-Bekier) noszącą tytuł Siedem kolorów wspomnień (2021). Trzynastoletnia bohaterka Hania poznaje skomplikowaną historię swojej kaszubskiej rodziny mieszkającej na pograniczu – od czasów przedwojennych, przez II wojnę światową po czasy tuż po wojnie. Tytuły poszczególnych rozdziałów to nazwy siedmiu kolorów haftu kaszubskiego: Niebieski, Zielony, Żółty, Chabrowy, Czerwony, Granatowy i Czarny. Motto wyjaśnia ich symbolikę: niebieski to niebo, chabrowy – jeziora, granatowy – głębia morza, żółty – zboże, zielony – lasy i łąki, czarny – kaszubska ziemia, a czerwony – krew. Fabuła została podporządkowana tym kolorom i ich symbolice, wiodącej czytelników przez opowieść o losach kaszubskiej rodziny.

Wracając do publikacji dla najmłodszych, haft kaszubski wraz ze swoimi kolorami jest obecny w kolorowankach, np. Farwë Kaszëb. Abecadlnik haftu kaszubskiego Małgorzaty Walkosz-Lewandowskiej (2017).

Omówione w haśle przykłady świadczą o tym, że haftem kaszubskim zainteresowane są nie tylko hafciarki, bądź hafciarze, poszukując nowych kombinacji barw i motywów, czy też osoby zajmujące się nowoczesnym designem kaszubskim. Okazuje się on także inspiracją dla literatów, którzy wyzyskują konwencjonalną symbolikę jego barw, w dużej mierze powiązaną z przyrodą i geografią Kaszub. Kolory haftu obecne są w warstwie treściowej, jak również mogą odgrywać kluczową rolę w kompozycji utworu literackiego.

Danuta Stanulewicz

Bibliografia:

• Frymark A., Kolorystyka haftu kaszubskiego i innych haftów z Pomorza, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2018, s. 233-243.
• Frymark S., Haft kaszubski w Kanadzie. Wzory i kolory, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2018, s. 245-249.
• Gilewska E., Wzory haftu kaszubskiego. Szkoła wejherowska, Gdańsk 1982.
• Joć I., Szymikowski E., Haft kaszubski i hafty z Pomorza, Gdynia 2010.
• Mach I., Wyszywanie. Wësziwk, Gdynia 2020.
• Marczak M., Trojanowska I., Rezmer B., Wzory haftu kaszubskiego. Szkoła wdzydzka, Gdańsk 2016.
• Ostrowska R., Trojanowska I., Bedeker kaszubski, Gdańsk 1974.
• Ostrowska-Wójcik H., Sikorska-Łaźny D., Łaźny M., Wzory haftu kaszubskiego. Szkoła słupska, Słupsk 1998.
• Ostrowski K., Wzory haftu kaszubskiego. Szkoła borowiacka i szkoła tucholska, Gdańsk 2007.
• Rekowski M., Rzecz Kaszubska. Studium założeń projektowych identyfikacji wizualnej regionu, Gdańsk 2023, https://www.zbrojowniasztuki.pl/pliki/9a4da91b920efec89212085d2f3cded6/miroslaw-rekowski-rzecz-kaszubska-studium-zalozen-projektowych-identyfikacji-wizualnej-regionu.pdf.
• Rezmer B., Jak haftować po kaszubsku, Gdańsk 1989.
• Rezmer-Marczak M., Trojanowska I., Klebba R., Wzory haftu kaszubskiego. Szkoła pucka, teczka III, Puck 1985.
• Siemiński, T., Konteksty funkcjonowania haftu kaszubskiego, [w:] Etno inspiracje. Inspiracje kulturą ludową we współczesnym polskim wzornictwie, modzie, architekturze, reklamie…, red. K. Kulikowska, C. Obracht-Prondzyński, Gdańsk 2012, s. 29-36.
• Stanulewicz D., Barwy bajki kaszubskiej, [w:] Bajki, legendy i podania kaszubskie – dawniej i dziś. Materiały pokonferencyjne, red. D.-V. Paždjerski, Gdańsk – Wejherowo 2016, s. 85-107.

Filmografia:

• Emilia Becker „Siedem kolorów wspomnień” – promocja książki w Kaszubskim Forum Kultury w Gdyni, 4.05.2021, https://www.youtube.com/watch?v=iPEFgRplWN0.
• Farwë Kaszëb / Barwy Kaszub, odc. 20.02.2022, https://gdansk.tvp.pl/58624657/odc-20022022.
• Haft kaszubski, reż. M. Świerczyńska-Dolot, 2013, https://www.youtube.com/watch?v=KKmuzVBAQIE.

Ikonografia:

1. Źródło: Danuta Stanulewicz
2. Źródło: Danuta Stanulewicz
3. Źródło: Danuta Stanulewicz