Dawne, rzymskie imię istniejące w tradycji kaszubskiej i pomorskiej w żartobliwych oraz ironicznych kontekstach.
Najbardziej znane użycie tego miana dokonało się dzięki humoryczno-ideowej sztuce teatralnej L. Heykego (1937) z tytułowym Katyliną, uosabiającym sprytnego studenta, a trochę niebieskiego ptaka. Intryga sztuki powstała na podstawie anonimowej bajki, pt. Gbur i sztudańce, opublikowanej w „Gryfie” (1912, nr 5). Wydarzenia utworu Heykego początkowo rozgrywają się na podmiejskich błoniach, kiedy to studenci Katylina i Cyceron (prawdopodobnie przyszli prawnicy, skoro przyjęli imiona rzymskich mężów stanu) wpadają na pomysł, aby podążającym na targ chłopom robić żarty. Wmawiają zatem jednemu z nich – Mrochowi, że prowadzi na targ kozę, nie zaś krowę. Zbałamucony chłop sprzedaje młodzieńcom krowę w cenie, jaką by dostał za kozę. Dopiero później żona uświadamia mu fakt, że padł ofiarą oszustwa. Otrzeźwiony Mroch postanawia zemstę i rusza na poszukiwanie oszustów, udając nikomu nieznanego bogacza. W drugim akcie akcja toczy się w karczmie, gdzie Mroch aranżuje scenkę, z której wynika, że jest posiadaczem magicznego cylindra pełnego talarów. Chciwi studenci, którzy opijają w zajeździe swojego figla, kupują od Mrocha cylinder za wszystkie pieniądze, jakie posiadają. W ten sposób chłop odzyskuje należne mu pieniądze za krowę i dodatkowo wszystkie oszczędności młodzieńców. Trzeci akt sztuki Heykego rozgrywa się w chacie Mrocha. Przypadkowo przychodzą do niej chcący dokonać zemsty studenci. Mroch umyka z domu, obawiając się konfrontacji, natomiast jego żona i córki przyjmują ich, jakby ci przyszli w miłosne konkury. Po poznaniu dziewcząt Katylina i Cicero zakochują się w córkach Mrocha. Nadchodzi jednak nagła wiadomość o wybuchu I wojny światowej, która uniemożliwia wzięcie ślubu, choć zgoda na małżeństwo została im dana.
Obyczajowo-humorystyczne wydarzenia Katiliny Heykego mają swoje dodatkowe znaczenia ze względu na Prolog i Epilog, ponieważ kompozycyjna klamra utworu przekształca żartobliwo-ludową anegdotę w wyższy symboliczno-mityczny wymiar. Dzieje się tak, gdyż początkowe sceny Prologu odbywają się na Górze Zamkowej, wśród ruin dawnej, słowianskiej osady, z tajemniczymi zjawami średniowiecznych rycerzy (→ zapadły zamek; →l egendy Kaszubów i Pomorzan). Z kolei w Epilogu jeden ze studentów widzi zmagania dawnych Kaszubów z ich wrogami. Ostatnim aktem tego typu wtajemniczenia jest prorocze ujrzenie czasów nowożytnych i Kaszub jako niezbywalnej części Polski.
Il. 1.
Premiera sztuki Heykego odbyła się 26 kwietnia 1936 r. w kościerskim „Bazarze”, w reżyserii D. Bruskiego (→ teatr kaszubski). Napisali o o tym spektaklu recenzenci czasopism: „Gazeta Gdańska”, „Kaszuby” (W. Pniewski, J. Karnowski) czy „Teka Pomorska” (A. Bukowski). Owa sztuka stawała się później punktem wyjścia do dyskusji o kondycji kaszubskiego teatru w artykułach W. Pniewskiego („Kurier Bałtycki”) i S. Bieszka („Zrzesz Kaszëbskô”). W dzisiejszych czasach sztuka nie jest grana najczęściej. Ostatnio była kilkakrotnie prezentowana przez Szemudzką Grupę Teatralną (2019).
Katilina to żartobliwy utwór sceniczny, jak określił ją Heyke – szołobułka. Jednakże nastrój wesołości za sprawą Prologu i Epilogu jest specyficzną formą opisu rozwoju tożsamościowego głównych bohaterów. Z żartownisiów i drobnych oszustów stają się coraz bardziej odpowiedzialni i świadomi konsekwencji swojego postępowania. W efekcie utwór o dominującej konwencji ludycznej zawiera w sobie także kaszubskie składniki identyfikacyjne oraz obywatelskie.
Katilina ma również inne, niezwiązane bezpośrednio z utworem scenicznym Heykego znaczenie. Chodzi w nim o satyryczne, prześmiewcze określenie ludzi spoza ścisłej społeczności wiejskiej Kaszub, jednostek wywyższających się i dumnych. Wszyscy oni nazywani są prześmiewczym mianem katylinów.
Daniel Kalinowski
Bibliografia:
- Heyke L., Szôłôbùłki. Agùst Szlôga, Katilina, Gdańsk 2002
- Janke S., Poeta z kaszubskiej nocy, Gdańsk 1998
- Kalinowski D., Dramaturgia Leona Heykego. Zarys problematyki, [w:] Dzieło Leona Heykego, red. J. Borchmann, M. Plińskiej i B. Wiszowatego, Bolszewo 2016, s. 19-32
- Kalinowski D., Teatr kaszubski. Fenomen. Formy. Środowisko / Kaszëbszi teater. Zjawiszcze, fòrmë, òkrãzé, Gdańsk / Gduńsk 2021
- Pioch A., Pogodnie o wojnie. Komizm w kaszubskim teatrze na przykładzie utworu „Katilina” Leona Heykego, „Język – Szkoła – Religia”, 2017, nr 3, s. 31-41
Ikonografia:
- Źródło: Instytut Kaszubski
