Kaszubszczyzna w Kościele

Choć obecność języka kaszubskiego w Kościele zwykło się traktować jako przejaw XX-wiecznej tradycji wynalezionej, mowa Kaszubów przeniknęła do języka kościelnego dużo wcześniej, bo już w XVI w. Dowodzą tego zabytki języka kaszubskiego i muzyki kaszubskiej, na które składają się teksty biblijne, psalmy (Duchowne piesnie Dra M. Luthera…) w tłumaczeniu Sz. Krofeya, Mały Catechism NiemieckoWandalski abo Słowięski M. Mostnika z 1643 r., Perykopy smołdzińskie różnych autorów z XVII–XVIII w., powstałe dla Kaszubów wyznania ewangelickiego (→ ewangelicy). Tłumaczenia te, mające charakter przekładu z języka niemieckiego na język polski, naznaczone są szeregiem kaszubizmów gramatycznych i leksykalnych, dających hipotetyczne wyobrażenie o brzmieniu dawnej mowy Pomorzan ( translacje na kaszubski).

Badania kościelnych materiałów archiwalnych z XVI––XVIII w., przeprowadzone przez Z. Szultkę, dowodzą powszechnego użytkowania literackiej polszczyzny wśród wiernych Kościoła ewangelicko-augsburskiego na ziemiach pomorskich. Brak natomiast przesłanek wskazujących na oficjalne posługiwanie językiem kaszubskim przez duchownych w okresie zaboru.

Wraz z nastaniem XVIII w. władze niemieckie zaczęły ograniczać obecność języka polskiego i kaszubskiego w szkołach i w kościele. Mimo to raport duchownego C.W. Hakena z 1780 r. poświadcza praktykę głoszenia kazań w mowie kaszubskiej na ziemiach zamieszkałych przez Słowińców. Wedle relacji M. Szadowskiego, w XIX w. głoszono w Lęborku kazania zarówno po niemiecku, jak i po kaszubsku.

W okresie nasilonego kulturkampfu oraz w latach późniejszych Kościół katolicki stał się ostoją patriotyzmu i wiary, co unaocznia przysłowie zapisane przez ks. Sychtę: „Chto le sã nôprzód wëzbãdze swòji gwarë, wëzbãdze sã téż wnet swòji wiarë” (→ pobożność).

W latach międzywojennych kazania z wtrąceniami w języku kaszubskim głosił na wejherowskiej kalwarii ks. W. Dąbrowski. W okresie PRL obecność języka kaszubskiego w nauce religii oraz kościele postulowali również zrzeszyńcy. Dali temu wyraz w przygotowanym przez siebie Memoriale grupy inteligencji i pisarzy kaszubskich o położeniu kulturalnym Kaszub. Była to jednak na owe czasy perspektywa dość odległa. Nowe możliwości przed językiem regionalnym w Kościele otworzył dopiero Sobór Watykański II (1962–1965). W myśl zapisu zawartego w artykule 54 Konstytucji o Liturgii świętej: „można pozwolić we mszach odprawianych z udziałem wiernych na stosowanie języka ojczystego w odpowiednim zakresie, zwłaszcza w czytaniach i »modlitwie powszechnej«, oraz jeżeli warunki miejscowe tego wymagają, w tych także częściach, które należą do wiernych”.

Inicjatywę tę podjęło grono działaczy ZKP, podejmując starania o obecność kaszubszczyzny w kościołach Pomorza. Dążność tę ugruntowały Spotkania Pelplińskie oraz organizowane w Łączyńskiej Hucie Seminaria Kaszubskie. Podczas jednego z nich odprawiona została przez ks. F. Gruczę, jednego z ostatnich zrzeszyńców, pierwsza msza św. w całości w języku kaszubskim. Jak podaje J. Borzyszkowski, miało to miejsce 8.10.1983 r. w kaplicy Matki Boskiej Anielskiej w Wygodzie Łączyńskiej. Wkrótce potem ukonstytuowała się grupa księży Kaszubów, którzy czynnie włączali się w proces przenikania języka kaszubskiego do liturgii, upatrując w nim szansę na zbudowanie wspólnoty religijno-etnicznej w dobie narastającej globalizacji. Uściślając terminologię, nie były to jednak msze św. odprawiane w całości w języku kaszubskim z uwagi na brak mszału zatwierdzonego przez władze kościelne; użycie języka kaszubskiego ograniczało się jedynie do liturgii słowa. Wyjątkiem była publicznie ogłoszona msza św. w Rumi, którą dla ogółu wiernych odprawił po kaszubsku ks. M. Miotk (5.11.1986).

Współcześnie kaszubska liturgia słowa obecna jest nie tylko w kościołach parafialnych, ale i w seminarium w Pelplinie – siedzibie Klubu Studentów Kaszubów o długiej i chlubnej tradycji (m.in. organizatorów rekolekcji w języku kaszubskim w Brusach, 2004) (→ organizacje młodzieżowe). Obecność kaszubszczyzny w liturgii i innych nabożeństwach z udziałem kleryków wspierana jest m.in. przez obecnego bpa A. Okroja.

Jak liczne było i jest nadal grono księży podejmujących przekaz liturgii słowa w języku kaszubskim, podaje E. Pryczkowski. W gronie tym znaleźli się m.in. księża: J. Babiński, S. Bach, S. Bigus, W. Chistowski, A. Cholcha, H. Cyrzan, J. Dawidowski, M. Dettlaff, S. Dułak, G. Flisikowski, A. Formela, B. Głodowski, P. Gruba, L. Jażdżewski, T. Kanthak, D. Klajst, D. Knapiński, L. Kryża, Z. Kulwikowski, R. Kwiatek, P. Lewańczyk, T. Łącki, S. Majkowski, S. Megier, W. Mielewczyk, G. Miloch, M. Miotk, W. Naczk, A. Pepliński, J. Perszon, Z. Pipka, T. Reszka, F. Rompa, E. Skierka, R. Skwiercz, T. Syldatk, W. Szulist, J. Szwaba, M. Trybowski, J. Walkusz, T. Wandtke, M. Wensierski, Z. Węsierski, B. Wittbrodt, Z. Wysiecki.

Wśród wymienionych księży szczególną aktywnością cechuje się ks. M. Miotk, autor zbioru kazań po kaszubsku Swiãtim turã starków (1991) oraz Séw Bòżégò Słowa na niwie kaszëbsczich serc (2008), twórca komentarzy po kaszubsku do coniedzielnych Ewangelii, początkowo wygłaszanych w Radiu Kaszëbë, później zaś w prowadzonej przez siebie Twojej Telewizji Religijnej. Przedmiotem jego pracy doktorskiej stała się Recepcja kaszubskich przekładów Biblii (2018) (→ translacje na kaszubski).

Ważną rolę w procesie wprowadzania języka kaszubskiego do Kościoła odegrały transmisje radiowe, emitowane przez Radio Kaszëbë. Msze były odprawiane we Władysławowie z udziałem zmieniających się celebransów, wśród których najczęściej gościli ks. S. Bach i ks. M. Miotk. Przygotowanie oprawy muzycznej i czytań liturgicznych spoczywało po stronie różnych oddziałów ZKP (→ radio po kaszubsku / radia kaszubskie). W okresie pandemii ks. K. Tusk odprawił w Bydgoszczy wielkanocną mszę św. po łacinie z kaszubską liturgią; była ona transmitowana poprzez Internet (→ Kaszubi w sieci).

Pierwszym regionalnym kaznodziejom oraz historii tłumaczeń modlitw i fragmentów Biblii poświęcona została wystawa w MPiMKP: Kaszubscy siewcy Bożego Słowa (2019) autorstwa P. Schmandta.

Przenikanie języka kaszubskiego do liturgii odbywało się stopniowo. Znaczącą rolę w długofalowym procesie odegrały słowa papieża Jana Pawła II, wygłoszone do Kaszubów w Gdyni podczas III pielgrzymki do Polski (1987): „Drodzy bracia i siostry Kaszubi, strzeżcie tych wartości i tego dziedzictwa, które stanowią o waszej tożsamości”. Słowa te po raz drugi zabrzmiały z mocą podczas VIII pielgrzymki do Polski i spotkania ze społecznością kaszubską na sopockim hipodromie (1999): „Pozdrawiam Kaszubów, lud kaszubski. Odwiecznych gospodarzy tej pomorskiej ziemi. Do was przemawiałem w Gdyni w czerwcu 1987 roku. Pragnę raz jeszcze zachęcić was, byście nadal strzegli swojej tożsamości poprzez podtrzymywanie więzów rodzinnych, pogłębianie znajomości swojego języka i przekazywanie swojej bogatej tradycji młodemu pokoleniu. Trzymajcie z Bogiem zawsze!”

Spotkania z Janem Pawłem II należały do wydarzeń istotnie kształtujących kaszubską tożsamość u progu transformacji ustrojowej. Słowa papieża, nobilitujące wartość języka uważanego dotąd za gwarę lub dialekt, wyrażony przez niego szacunek wobec miejscowych tradycji, stały się zaczynem zmian w postrzeganiu regionalnych pryncypiów, utrwaliły wizerunek Kaszubów jako historycznych gospodarzy Pomorza.

Papieskie msze św. Jana Pawła II przygotowywane były z dużym wyprzedzeniem przez Kurie Biskupie w Oliwie i Pelplinie, z udziałem m.in. prezesa ZKP (J. Borzyszkowskiego). Świadomość goszczenia najwyższego przedstawiciela Kościoła katolickiego, dodatkowo zaś Polaka, przydawała działaniom charakteru wyjątkowości. Najbardziej widomym przejawem wagi, jaką pokładano w wizytach Jana Pawła II, były pamiętne ołtarze papieskie, odpowiednio zaprojektowane, wznoszone społecznym sumptem. Wszystkie ołtarze, powstałe na Pomorzu, miały charakter głęboko symboliczny, nawiązujący z jednej strony do tradycji chrześcijańskiej, z drugiej zaś do ówczesnej sytuacji społeczno-politycznej.

Do historii przeszedł ołtarz-galeon na gdańskiej Zaspie (1987), będący architektoniczną metaforą Kościoła w budowie. Nawiązywał do papieskiej homilii, której tematem przewodnim był świat pracy. Maszty galeonu utworzyły charakterystyczny dla grodu Neptuna motyw Pomnika Poległych Stoczniowców, a miejsce przemowy papieża (rufa) jednoznacznie wskazywało na pełnioną przezeń rolę sternika Kościoła. Pomysłodawcą i w dużej mierze wykonawcą ołtarza był wybitny gdański scenograf M. Kołodziej. Symboliczne były dalsze losy drewnianych elementów konstrukcji, które po rozebraniu pomnika posłużyły jako budulec nowych kościołów.

Jeszcze większe zakotwiczenie regionalne miał ołtarz papieski w Sopocie, związany z mszą św. odprawioną na hipodromie w czerwcu 1999 r. Zaprojektował go również M. Kołodziej przy wsparciu gdańskich architektów: M. Kruszko-Szotyńskiej, Sz. Szotyńskiego i L. Zaleskiego. Główną bryłę ołtarza tworzył krzyż i hostia wykonane z żywic, umocowane na wysokości 23 metrów na specjalnych konstrukcjach aluminiowych. Nad ołtarzem umieszczony został symbol Boga w Trójcy Przenajświętszej. Wyjątkowości ołtarzowi sopockiemu dodawał szpaler drewnianych krzyży i 40 świątków usytuowanych na całej szerokości ołtarza. Wykonali je rzeźbiarze ludowi z Kaszub, Kociewia, Borów Tucholskich i Krajny, zaproszeni do współpracy przez M. Kołodzieja. J. Zalesiński z „Dziennika Bałtyckiego” skomentował wygląd ołtarza w słowach: „wyglądało to tak, jakby całe Pomorze zbiegło się na spotkanie z papieżem”. Wśród postaci świętych centralne miejsce zajmowała rzeźba św. Wojciecha, stosownie do intencji mszy św. odprawionej z okazji tysiąclecia jego kanonizacji.

Po zdemontowaniu ołtarza jego główna część znalazła swoje miejsce w Sanktuarium Matki Boskiej Brzemiennej w Gdańsku Matemblewie (→ sanktuaria na Kaszubach), zaś krzyż z wizerunkiem Trójcy Świętej pozostał w miejscu odprawionej w Sopocie mszy świętej. Staraniem kilkorga działaczy sopockich nieopodal krzyża postawiono obelisk upamiętniający spotkanie z papieżem. Miejscową tradycją stały się doroczne msze św. odprawiane na hipodromie w rocznicę spotkania z Janem Pawłem II. Również inne rzeźby „rozpierzchły” się po całych Kaszubach. Jedne znalazły gościnę w kościelnych wnętrzach, inne poddane zostały działaniu sił przyrody, jak np. drewniana kapliczka z figurą Jezusa Frasobliwego, opatrzona napisem „O szczęśliwy powrót”, która znalazła miejsce obok Przystani Rybackiej w Sopocie czy kapliczka św. Barbary, patronki rybaków, umiejscowiona w Kuźnicy.

Obok ołtarza, szczególny wymiar regionalnego zakotwiczenia osiągnięty został w Sopocie poprzez liczną reprezentację społeczności kaszubskiej, przybyłej na spotkanie zarówno drogą lądową, jak i morską. Ważnymi momentami spotkań w Sopocie i Pelplinie był wspólny śpiew zjednoczonych kaszubskich zespołów folklorystycznych pod batutą M. Wiśniewskiego, wykonanie kilku kaszubskich pieśni religijnych, zarejestrowanych później na płycie Zôrno słowa (1999) (→ zjednoczony ruch śpiewaczy). Z przyjazdem papieża związany był również Ogólnopolski Konkurs Kompozytorski na Mszę kaszubską (1999), którego zwycięzcą został gdański kompozytor K. Guzowski.

Obrazu pamiętnych papieskich ołtarzy na Pomorzu dopełnia ażurowa konstrukcja z Pelplina, nawiązująca do przesłania pielgrzymki „Bóg jest miłością”. Obok monumentalnego krzyża i hostii, zasadniczym elementem konstrukcji stała się sieć rybacka wyciągana przez dwa ptaki. Autorem projektu był artysta plastyk z Sierakowic, J. Wójcik. Po zakończeniu uroczystości papieskich ołtarz został w całości przeniesiony do miejsca swego powstania, czyli Sierakowic. Konstrukcja ołtarza-pomnika wznosi się nad sztucznym zbiornikiem wodnym, utworzonym w miejscu, które zyskało nazwę Parku Kulturowego Ośmiu Błogosławieństw. W dniu 11 listopada 2003 r., z inicjatywy oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Sierakowicach, w parku posadzono Dąb 25-lecia Pontyfikatu Jana Pawła II. Także i w Pelplinie dokonano zmiany nazewnictwa Biskupiej Góry na Górę Jana Pawła II (→ góry).

Społeczność kaszubska, wzmocniona słowami papieża, usilnie zabiegała o możliwość wprowadzenia języka kaszubskiego do liturgii. Dużą pomocą dla kaszubskich wspólnot religijnych stały się Wskazania duszpasterskie w sprawie obecności języka kaszubskiego w liturgii i życiu Archidiecezji Gdańskiej, wydane 23 maja 1993 r. przez metropolitę gdańskiego ks. T. Gocłowskiego (→ biskupi kaszubscy) (opracowane z udziałem J. Borzyszkowskiego i S. Pestki). Gdański arcybiskup nie tylko zezwolił na używanie języka kaszubskiego w czytaniach liturgicznych, modlitwie wiernych i śpiewie kościelnym, ale i wielokrotnie sam uczestniczył w religijnych uroczystościach z udziałem Kaszubów, zachęcając wiernych i duszpasterzy do pielęgnowania modlitwy w języku regionalnym.

Msze z kaszubską liturgią słowa stały się comiesięczną tradycją w wielu parafiach archidiecezji gdańskiej. W samej tylko Gdyni odprawiane były/są w kościołach pw. Przemienienia Pańskiego w Gdyni Cisowej, św. Wawrzyńca w Wielkim Kacku, św. Pawła Apostoła w Pogórzu Górnym, NMP Królowej Polski w Gdyni Śródmieściu, Matki Boskiej Licheńskiej Królowej Polski i św. Jerzego. W Gdańsku sprawowane są w kościołach pw. NMP Królowej Różańca Świętego na Przymorzu, Bożego Ciała w Gdańsku Morenie, św. Polikarpa w Gdańsku Wysokiej i Centrum św. Jana. Na stałe weszły do kalendarza kościelnego parafii pw. św. Michała Archanioła w Sopocie, bł. Edmunda Bojanowskiego w Rumi, św. Leona Wielkiego w Wejherowie, Odprawiane są również w mniejszych miejscowościach, m.in. W parafii pw. Nawiedzenia NMP w Hopowie, parafii pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Baninie, parafii pw. Stygmatów św. Franciszka w Nowym Dworze Wejherowskim, kościele pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Gościcinie, Najświętszego Serca Pana Jezusa w Żelistrzewie, Narodzenia NMP w Swarzewie, św. Wojciecha w Kielnie, parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Żukowie oraz tamtejszym kościele pw. Miłosierdzia Bożego. Od stycznia 2004 r. z comiesięczną regularnością odprawiane są msze św. z kaszubską liturgią słowa w parafii pw. św. Szymona i Judy w Chwaszczynie (w grudniu 2016 r. odprawiono tam 150. mszę św. kaszubską). W regionalną oprawę mszy św. zaangażowana jest cała miejscowa społeczność – od członków Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego przez Koło Gospodyń Wiejskich, Ochotniczą Straż Pożarną, orkiestrę dętą żukowskiego Gminnego Ośrodka Kultury po młodzież uczącą się języka kaszubskiego w szkole.

W diecezji pelplińskiej msze św. z kaszubską liturgią słowa sprawowane były/są w parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Kartuzach, św. Józefa w Wygodzie Łączyńskiej, św. Michała Archanioła w Lipuszu, św. Andrzeja Apostoła w Przodkowie, kościele pw. św. Katarzyny w Brzeźnie Szlacheckim, św. Piotra Apostoła w Bożympolu Wielkim.

Okazjonalne msze św. z kaszubską liturgią słowa odprawiane są w Chojnicach (w Bazylice Mniejszej), kościele pw. Józefa Rzemieślnika w Gniewinie. Odbywają się również w kościele pw. św. Jacka w Słupsku i podczas odpustu kaszubskiego w Polanowie (diecezja koszalińsko-kołobrzeska). Towarzyszą Zjazdom Kaszubów, Zjazdom Kaszubskich Śpiewaków, zakończeniom Kaszubskiego Spływu Kajakowego „Śladami Remusa”, Dniom Jedności Kaszubów, różnym przeglądom, konkursom i festiwalom.

Coraz żywsza obecność języka kaszubskiego podczas mszy św., inicjowanych od lat 90. ubiegłego stulecia, stała się motorem przemian także w odniesieniu do oprawy liturgicznej. Od 2004 r. kaszubskie pieśni religijne zaczęły być stopniowo asymilowane w lokalnych kościołach, głównie za sprawą zespołów skupionych w Radzie Chórów Kaszubskich (→ zjednoczony ruch śpiewaczy). Także i dziś chóry konsekwentnie popularyzują nowy repertuar podczas występów w swoich parafiach, w trakcie podróży koncertowych, uroczystości zrzeszeniowych i odpustowych w Wejherowie, Sianowie, Swarzewie, poprzez nagrania płytowe.

Regularność kaszubskich mszy św., odprawianych co miesiąc w niektórych miejscowościach, stała się czynnikiem nie tylko integrującym lokalną społeczność, ale angażującym lokalnych twórców do tworzenia nowego repertuaru. Otwarcie przestrzeni sakralnej, które Kaszubi zawdzięczają nieżyjącym już księżom biskupom: M. Przykuckiemu i A. Śliwińskiemu z diecezji chełmińskiej oraz arcybiskupowi T. Gocłowskiemu z diecezji gdańskiej, dało asumpt do powstania szeregu pieśni, ujętych w zbiór Tobie Boże chwała (1993), Pierwszej Pasji Kaszubskiej T. Fopkego, Pieśni wielkopostnych J. Stachurskiego, Mszy kaszubskiej i Kaszubskiego Magnificat M. Sławeckiego, Te Deum A. Diesnera, 8 Pieśni z Księgi Koheleta, Missa Cassubiae oraz Kaszubskiego Stabat Mater – Matczi Serce A. Rocławskiej-Musiałczyk. Przyczyniło się także do wzrostu zainteresowania tradycyjną muzyką religijną rozbrzmiewającą w trakcie typowo kaszubskiego obrzędu czuwania przed pogrzebem, zwanego pustą nocą.

Szczególną rolę w dokumentacji tego repertuaru odegrał etnolog ks. prof. J. Perszon oraz muzyk i dyrygent S. Bronk. W ramach realizowanego przez ZKP projektu Odtworzenie zwyczaju Pustej Nocy na Kaszubach zarejestrowali kilkadziesiąt pieśni w wykonaniu tradycyjnych grup śpiewaków pustonocnych, dokonali ich transkrypcji nutowej i – zgodnie z tradycją – powierzyli męskiej obsadzie wykonawczej (Schola Cantorum Akademii Muzycznej w Gdańsku). Obok pieśni pustonocnych na płycie znalazły się podobne w charakterze utwory zanotowane w zbiorze Kellera i Mazurowskiego z XIX w. Płyta zatytułowana została Cierpiącym duszom pieśni pustej nocy (2015), a nagrał ją Chór Kameralny Discantus pod dyrekcją S. Bronka.

Wraz z możliwością sprawowania liturgii słowa w języku kaszubskim pojawiła się konieczność przetłumaczenia Pisma Świętego, lekcjonarza, kazań, pieśni (→ translacje na kaszubski). Za pierwsze próby tłumaczenia tekstów biblijnych na język kaszubski należy uznać przekłady powstałe w czasach reformacji na użytek Kaszubów wyznania ewangelickiego. Miały one jednak charakter fragmentaryczny (Duchowne piesnie D. Marcina Luthera i inszich naboznich męzow Sz. Krofeya, 1586; Mały Catechism Niemiecko Wándalski abo Slowięski M. Mostnika (Pontanusa), 1643 roku; Perykopy smołdzińskie z przełomu XVII i XVIII w.).

Przekłady tekstów biblijnych dokonywane były zarówno z języków oryginalnych (o. A. Sikora z greki i języka hebrajskiego), jak i w oparciu o przekład polski (A. Nagel, E. Gołąbek, ks. F. Grucza). W XX w. jako pierwszy tłumaczenia fragmentu Pisma Świętego na język kaszubski dokonał poeta A. Nagel – była to Przëpòwiesc ò séwcu, zamieszczona w Kaschubische Anthologie (1973) F. Neureitera. W 1979 r. pionierską pracę nad przekładem Nowego Testamentu na j. kaszubski (w oparciu o Biblię Tysiąclecia) podjął E. Gołąbek. Pierwszym efektem jego starań translatorskich było Naùczanié w przëpòwiôstkach (1987), później Swiãté Pismiona Nowégò Testameńtu (1993) oraz Knéga Psalmów (1999). W 2007 r. ukazał się w jego tłumaczeniu długo oczekiwany lekcjonarz To je Słowò Bòżé, zawierający czytania na różne okresy roku liturgicznego oraz niedziele zwykłe.

Translacji Pisma Świętego na język kaszubski podjął się również ks. F. Grucza. Przetłumaczoną przez siebie Kaszëbską Biblëjã (IV Ewanielie, 1992) opatrzył dwiema dedykacjami: „Bracynóm Zrzeszińcóm na wdôr” (przed stroną tytułową) oraz „Bratóm Kaszëbóm na pòżëtk, jakno dësznô kôrma” (na zakończenie Przedesłowu).

Nowy walor poznawczy i językowy wniosła z sobą działalność translatorska o. A. Sikory, obejmująca tłumaczenia z greki: Ewanielëjô wedle swiãtégò Marka (2001), Ewanielëjô wedle swiãtégò Jana (2007), Ewanieliô wedle swiãtégò Mateùsza (2009), Ewanieliô wedle swiãtégò Łukôsza (2010), wydanie zbiorcze: Nowi Testament. Ewanielie pò kaszëbskù (2010, 2014) oraz tłumaczenie Pięcioksięgu z języka hebrajskiego: Knéga Zôczątków (2015), Knéga Wińdzeniô (2016) Knéga Kapłańskô (2017), Knéga Lëczbów (2018) i Knéga Pòwtórzonégò Prawa (2019).

Tłumaczeniom tekstów biblijnych towarzyszyło wydanie modlitewnika Më trzimómë z Bògã (1998) pod redakcją E. Pryczkowskiego i E. Gołąbka oraz modlitewnika pielgrzymkowego Òjcze nasz (2004). Współcześnie przygotowywana jest przez ks. K. Tuska kaszubska wersja mszału.

Rozwój pieśni religijnej nastąpił po II Kongresie Kaszubskim (1992), podczas którego postulowano większą obecność języka kaszubskiego i muzyki w kościele. Dzięki wysiłkom poetów i kompozytorów regionalnych powstał śpiewnik Tobie Boże chwała (Luzino 1993), zawierający w większości nowo powstałe pieśni liturgiczne. Ich kompozytorami są: M. Boszke, M. Selin, J. Trepczyk, J. Łysk, W. Wasilewski, ks. E. Hinz, ks. F. Grucza, W. Frankowska, J. Stachurski oraz spoza Kaszub – muzykolog A. Zoła. Pieśni powstały do słów ks. J. Walkusza, ks. B. Sychty, E. Pryczkowskiego, A. Nagla, A. Labudy.

Obok II Kongresu Kaszubskiego niemały wpływ na rozwój pieśni religijnych miała również długoletnia tradycja pielgrzymkowa (→ kalwarie), związana z określonym miejscem kultu maryjnego (Swarzewo, Sianowo, Wejherowo, Kościerzyna) lub pasyjnego (Wejherowo, Wiele). Osobny nurt twórczości religijnej reprezentują kolędy kaszubskie.

Praktyki religijne społeczności kaszubskiej nie ograniczają się jedynie do uczestnictwa w comiesięcznych mszach świętych w rodny mòwie. Język kaszubski obecny jest podczas spotkań kolędowych połączonych z opłatkiem zrzeszeniowym, podczas nabożeństw różańcowych, rekolekcji.

Towarzyszy kaszubskim Drogom Krzyżowym (zwyczaj pielęgnowany w Wejherowie, Sianowie, Sulęczynie, Redzie-Ciechocinie), liczącej ponad 40 km kaszubskiej Ekstremalnej Drodze Krzyżowej, uroczystościom odpustowym w miejscowych sanktuariach, w różnorakich pielgrzymkach. Jak podaje ks. M. Miotk, w ramach trwającej Wielkiej Nowenny Błagalnej o rychłą beatyfikację Sługi Bożego ks. K. Dominika odprawiono 112 mszy z kaszubską liturgią słowa.

Ważnym wydarzeniem w dziejach Społeczności Zrzeszonej była pielgrzymka ponad 400 Kaszubów do Ziemi Świętej, zorganizowana w Roku Jubileuszowym 2000-lecia chrześcijaństwa. Przewodniczył jej ks. arcybiskup T. Gocłowski. Doniosłym momentem pielgrzymki stało się odsłonięcie i poświęcenie w jerozolimskim kościele Pater Noster tablicy z tekstem modlitwy Ojcze nasz w języku kaszubskim (jako 149. z kolei). Replikę tej tablicy, symbolizującej łączność Kaszubów z Bogiem („Më trzimómë z Bògã”) odnaleźć można dziś w wielu kościołach na Kaszubach.

Z okazji Roku Jana Trepczyka (2019), w sianowskim kościele odsłonięto tablicę z tekstem najsłynniejszej kaszubskiej pieśni kościelnej, jaką stała się w minionym półwieczu Kaszëbskô Królewô, skomponowana przez wejherowskiego twórcę. Tablicę ufundowała Rada Oddziałów Środkowych ZKP.

Miejscem dorocznych spotkań z Biblią Kaszubską jest Kolegiata w Wejherowie, w której od 2004 r. odbywa się spektakl artystyczno-naukowo-religijny o nazwie Verba Sacra, skupiający szerokie rzesze słuchaczy z całego Pomorza.

Szczególnym przejawem kaszubszczyzny w Kościele jest żywo praktykowany na Kaszubach kult maryjny. Jego obecność zaznacza się zarówno w wierzeniach, zwyczajach, obchodach świąt maryjnych, jak i w tradycyjnych pieśniach nabożnych i regionalnej literaturze pięknej. Utwory te przybierały formę zarówno prozatorską (→ Aleksander Majkowski), jak i poetycką (Grucza, Sychta, Trepczyk, Nagel, Selin, Boszke, Walkusz, Pryczkowski, Hewelt). Wiele z nich znalazło się w antologiach kaszubskiej poezji religijnej (Swiãti dzél dëszë pod red. ks. J. Walkusza, 1981 oraz Z piesnią do Cebie jidzema, Matinkò pod red. L. Roppla, 1988).

Kultowi maryjnemu na Kaszubach i Pomorzu poświęcono odrębną publikację (1999), będącą pokłosiem wcześniejszej konferencji w Wejherowie. Towarzyszyła jej wystawa fotograficzna E. Kamińskiego i Z. Leśniowskiego pt. Kult Matki Bożej w literaturze, fotografii i rzeźbie.

Obrazu pozakościelnej religijności mieszkańców Kaszub dopełnia album Boże Męki – krzyże i kapliczki przydrożne autorstwa J. Borzyszkowskiego i fotografika A. Kleiny (2004) (→ pobożność).

Witosława Frankowska

Bibliografia:

• Nawrocka-Wysocka A., Pomerania non cantat? Uwagi o ewangelikach z Pomorza Zachodniego, ich repertuarze religijnym i sposobie śpiewania, „Aspekty Muzyki”, 2014, nr 4, s. 31-51.
• Pawlikowski M., Ołtarze pielgrzymek papieskich Jana Pawła II jako nowa jakość w architekturze sakralnej, dostęp 02.06.2022 r.
• Pomierska J., Językowe środki perswazji w kazaniach księży Kaszubów, w; „Język – Szkoła – Religia” 2007, nr 2, s. 259-280.
• Treder J., Biblia po kaszubsku, w: Język kaszubski. Poradnik encyklopedyczny, Gdańsk 2002, s. 22-24.
• Treder J., Kaszubszczyzna w kościele, w: Język kaszubski. Poradnik encyklopedyczny, Gdańsk 2002, s. 104-105.

Fonografia:

• Bogù spiewac chcã, CD, Chór „Lutnia” z Luzina, Luzino 2004.
• Cierpiącym duszom pieśni pustej nocy, CD, Gdańsk 2015.
• Diesner A., Te Deum, CD, 2018.
• Fopke T., Pierszô Kaszëbskô Pasja, CD, Gdynia 2003.
• Rocławska-Musiałczyk A., Kaszubskie Stabat Mater. Matczi serce, CD, Gdańsk 2022.
• Sławecki M., Msza kaszubska i Kaszubskie Magnificat, CD, Gdańsk 2016.
• Tobie Boże chwała. Kaszëbsczi piesnie kòscelné, kaseta magnetofonowa, Luzino 1993.
• Wanoga do Bòga, CD, Gdańsk-Chwaszczyno 2010.
• Wëcmanim, Panie, CD, Chór „Lutnia” z Luzina i „Pięciolinia” z Lini, Luzino-Linia 2009.
• Z piesnią òd kaszëbsczich strón, CD, Chór Kaszubski „Rumianie”, Rumia 2008.
• Zôrno słowa. VI Pielgrzymka Ojca Świętego Jana Pawła II do Polski, CD, Gdańsk 1999.

Wystawy:

• Wystawa Kaszubscy siewcy Bożego słowa, scen. Piotr Schmandt, 2018, Kaszubsie Forum Kultury, Gdynia 2018.
• Wystawa fotograficzna Kult Matki Bożej w literaturze, fotografii i rzeźbie, scen. E. Kamiński i Z. Leśniowski, Kościół pw. Chrystusa Króla, Wejherowo 2019.

Ikonografia:

1. Fot. Janina Stefanowska
2. Źródło: Instytut Kaszubski
3. Fot. Edmund Kamiński
4. Źródło: Instytut Kaszubski