Kaszubskie łodzie pod żaglami

Regaty tradycyjnych łodzi kaszubskich organizowane są w Chałupach na Półwyspie Helskim w ostatnią niedzielę lipca. Jest to impreza o charakterze edukacyjno-rekreacyjnym, gromadząca zarówno właścicieli łodzi dawnego typu z rodzinami, jak i turystów. Pomysłodawcą i współorganizatorem pierwszych regat był A. Celarek, z wykształcenia inżynier mechanik – ukończył budowę okrętów na Politechnice Gdańskiej oraz studia w Wyższej Szkole Inżynierskiej w Opolu. Z Chałupami związany jest od najmłodszych lat, gdyż mieszka tu rodzina jego matki, z domu Gliszczyńskiej. W młodości pływał na łodziach rybackich, natomiast w czasie studiów zdobył patent kapitana jachtowego i odtąd wolny czas spędza, żeglując po morzu i Zatoce Puckiej.

Pierwsze „Kaszubskie łodzie pod żaglami” odbyły się w 1978 r. Odtąd co roku, z wyjątkiem 1982 r. (obowiązywał stan wojenny), do Chałup zjeżdżają zarówno właściciele łodzi kaszubskich, jak i turyści zainteresowani tą oryginalną imprezą żeglarską. Regaty stały się szybko jednym z najważniejszych corocznych wydarzeń kulturalno-rekreacyjnych na Półwyspie Helskim. Kwestiami organizacyjnymi zajmowały się początkowo Urząd Miejski we Władysławowie, Wojewódzki Ośrodek Sportu i Rekreacji i Zarząd Działalności Gospodarczej Polskiego Związku Żeglarskiego Oddział w Gdańsku. Obecnie organizacja „Kaszubskich łodzi pod żaglami” spoczywa na barkach władz i członków oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego we Władysławowie. Zmienił się też przebieg samego wydarzenia. Początkowo rozpoczynano je uroczystym otwarciem z udziałem władz miasta Władysławowa, przedstawicieli PZŻ oraz… wypiciem kufla piwa. Od 1990 r. regaty rozpoczynają się mszą św. w miejscowym kościele, po której uczestnicy przy akompaniamencie orkiestry dętej idą na plac niedaleko przystani, gdzie ustawiona jest zadaszona scena. Na niej odbywa się otwarcie, którego dokonuje przedstawiciel organizatora imprezy. Następnie załogi wsiadają do łodzi i przepływają wyznaczone odcinki, co trwa ok. 1,5 godziny. W tzw. międzyczasie zgromadzoną publiczność zabawiają swoimi występami zespoły wokalne oraz konferansjer. Kulminacyjnym punktem programu jest ogłoszenie wyników i wręczenie nagród zwycięzcom regat, co odbywa się na scenie. Ideą A. Celarka było, aby wszyscy uczestnicy regat byli nagradzani, gdyż chodzi o docenienie samego udziału w imprezie. Obecnie nagrody uzyskują zwycięzcy w poszczególnych kategoriach.

Celem regat jest pokazanie tradycyjnych łodzi kaszubskich i rozbudzenie zainteresowania nimi wśród samych Kaszubów, jak też osób z zewnątrz. Drewniane łodzie rybackie, a zwłaszcza pomeranki stanowią ważny element dziedzictwa kulturowego Kaszubów, regaty natomiast – oryginalną formę upowszechniania nie tylko wiedzy o budowie, wyglądzie i parametrach łodzi, ale także o kulturze kaszubskiej. Od początku bowiem wydarzeniu towarzyszą pokazy zajęć i umiejętności składających się na pracę rybaków – najczęściej demonstrowane jest skręcanie lin, wymagające sporo miejsca i sprzętu, a także naprawianie sieci rybackich, zakładanie przynęty na zestawy sieci i innych (→ maszoperie i rybacy kaszubscy). Swoje umiejętności i wyroby prezentują też kaszubscy twórcy ludowi – przede wszystkim hafciarki, a także mniej licznie – plecionkarze i coraz rzadziej reprezentowani wykonawcy tabakierek i innych przedmiotów z rogu. Swoje stoiska mają także bursztynnicy, rzeźbiarze, malarze i inni. Ważną częścią kultury jest kuchnia, toteż podczas imprezy można skosztować potraw kaszubskich – przede wszystkim z ryb (→ kuchnia kaszubska). Regatom towarzyszą występy kaszubskich zespołów wokalnych i tanecznych oraz rozrywkowych (→ zespoły pieśni i tańca).

Inicjator regat A. Celarek zajmuje się budową i remontem drewnianych łodzi zarówno tradycyjnych kaszubskich, jak i innych łodzi żaglowych; wykonuje też komplety żagli. Od 1996 r. dzierżawi wraz z T. Turczyńskim kawałek brzegu Zatoki Puckiej w Chałupach, gdzie wybudował przystań żeglarską. Z niej to startują od lat 90. jednostki biorące udział w „Kaszubskich łodziach pod żaglami”. Liczba łodzi uczestniczących w tym wydarzeniu w poszczególnych latach waha się od kilkunastu do dwudziestu kilku. W 1979 r. uczestniczyło 20 jednostek w trzech kategoriach. Pierwszą, najliczniej reprezentowaną kategorię, tworzyły łodzie żaglowe – startowało w niej 12 łodzi z załogami liczącymi od 2 do 6 osób. Drugą tworzyły łodzie wiosłowe – w kategorii tej wystartowało 5 łodzi z trzyosobowymi załogami. Natomiast w trzeciej, najmniej licznej, wystartowały 3 łodzie pychowe z załogami dwuosobowymi. Obecnie łodzie dzielone są na kategorie w zależności od długości jednostek. W ten sposób pomijane są kwestie napędu i konstrukcji stanowiące w przeszłości podstawę podziału jednostek pływających na różne grupy. Coraz mniej jest tradycyjnych łodzi żaglowych czy wiosłowych.

W pierwszych regatach dominującą grupę stanowiły tradycyjne kaszubskie łodzie żakowe. Ich cechą charakterystyczną, podobnie jak pomeranek, jest poszycie drewnianych boków ułożone na zakładkę, płaska budowa dna, brak stępki, którą zastępuje „czilplanka”, czyli płaska klepka stępkowa. Łodzie te posiadają zazwyczaj lekko zaokrągloną stewę dziobową i prostą pochyloną stewę rufową. Łódź żakowa miała od 4,5 do 5 m długości rozprzowy żagiel. Służyła do połowów przy pomocy żaków – dużych sieci pułapkowych rozpiętych na obręczach i przywiązanych do pali wbitych w dno morskie.

Chociaż liczba jednostek biorących udział w „Kaszubskich łodziach pod żaglami” w kolejnych latach nieznacznie się zwiększa, to coraz mniej jest wśród nich łodzi dawnego typu, w tym rybackich pomeranek. Te tradycyjne kaszubskie łodzie już od lat przed I wojną światową wykorzystywane są do przewozu turystów, w związku z czym zmienia się ich konstrukcja i napęd. Obecnie pomeranki najczęściej posiadają silniki (umocowane na stałe lub doczepiane). Gdy liczba koni mechanicznych w silnikach dwukrotnie przewyższa liczbę metrów kwadratowych powierzchni żagla, łodzie traktuje się jako motorowe. Żagle coraz częściej pełnią funkcję pomocniczą, dominują zaś łodzie z zamontowanym silnikiem, dostosowane do przewozu turystów niezależnie od pogody. Mimo to, zdaniem A. Celarka, „należy się cieszyć, że jakieś żagle zbliżone do tradycyjnych widać czasem na Zatoce i że zlot w Chałupach odbywa się corocznie od ponad czterdziestu lat”.

Trudno przewidzieć, w jakim kierunku podążać będą zmiany konstrukcyjne łodzi biorących udział w „Kaszubskich łodziach pod żaglami”. Być może w przyszłości, jak to ma miejsce w niektórych krajach, nastąpi powrót do budowania replik łodzi tradycyjnych z dbałością o materiały i detale, lub też odwrotnie, dominować będą łodzie plastikowe.

Anna Kwaśniewska

Bibliografia:

• Celarek A., Kaszubskie łodzie, Wydawnictwo Oskar, wyd. IV, Gdańsk 2015
• Tenże, Tradycyjne łodzie rybackie kaszubskiego wybrzeża, „Rocznik Helski”, t. I, 2000, s. 25-45
• Wywiad przeprowadzony z A. Celarkiem w Jastarni w dniu 27.07.2019. Transkrypcja w archiwum autorki

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski