Kaszubi dzielili się na szereg grup lokalnych. Ich nazwy były często przezwiskami utworzonymi przez sąsiadów z uwagi na cechy językowe, cechy terenu, na którym mieszkali (przezwiska topograficzne) ulubione potrawy, czy charakterystyczne elementy ubioru. Były także przezwiska odimienne, odzwierzęce, oraz te związane z uprawianym zajęciem. Z biegiem czasu niektóre z nich stały się nazwami własnymi, większość uległa zapomnieniu lub też znana jest nielicznym mieszkańcom.
Pod względem etnograficzno-językowym można podzielić Kaszubów na trzy grupy: północną, środkową i południową. Kaszubi nazywali pierwszą z grup povolni Kašëb’i, środkową letči Kašëb’i, natomiast południową p’ąkni Kašëb’i. Do pierwszej z wymienionych grup zalicza się Belaków, Rybaków, Lesaków, Wrzesaków, Droboszeców, Kabatków i częściowo Jousków. Nazwą Belacy (Bëlacë) określano i określa się współcześnie Kaszubów zamieszkujących część powiatu puckiego, tj. Kępę Oksywską, Swarzewską i częściowo Pucką. Cechą charakterystyczną ich mowy jest używanie „l” zamiast „ł”, np. wymowa bel zamiast beł. B. Sychta odnotował też grupę nazywaną Półbelakami lub Ležkami. Tworzyli ją mieszkańcy wsi na północnych Kaszubach w okolicach Jeziora Żarnowieckiego – zwłaszcza Kartoszyna, Lubkowa, Odargowa, Żarnowca, Wierzchucina, którzy „belaczyli” tylko w niektórych wyrazach, przede wszystkim mówili ležka (łyżka) zamiast łežka. Rybacy (Rëbäcë) dzielili się na rybaków morskich, czyli Mořanów i jezornich rëbaków. Wśród pierwszych wyróżniano rybaków z Helu nazywanych Rašinami, Rapami, Lålami i rybaków z Kępy Oksywskiej nazywanych rëbäcë pod Vesokèue Kraju. Z kolei wśród rybaków jeziornych wyróżniano tych z okolic Jeziora Wdzydzkiego, nazywając ich Ribačanami, Opekunkami lub Morënkami. Drobolakami, Droboszycami albo Chłypami nazywano dawniej mieszkańców zachodniej i północno-zachodniej części powiatu wejherowskiego położonej między Rybnem, Warszkowem, Górą, Luzinem, Żelewem, Tępczem, Kętrzynem a Częstkowem, Przetoczynem i Ustarbowem. Grupa ta miała też przezwiska Krievë oraz Driežeščańe. Wyróżniała ich wymowa zwłaszcza wyrazu „krowa”, na którą mówili „krieva”. Na środkowych Kaszubach wyśmiewano ich mowę np. do Šla kirieva ji vpadla do rieva (Sychta). Lesakami według B. Sychty nazywano Kaszubów mieszkających na terenie Puszczy Darżlubskiej od Piaśnicy, poprzez Domatówko, Leśniewo, Mechowo do Redy, a także dalej w wąskim pasie do Zbychowa i Szemudu. Z kolei Wrzesakami nazywano w przeszłości mieszkańców miejscowości na pograniczu powiatów wejherowskiego i kartuskiego od Szemudu, poprzez Donimierz, Jeleńską Hutę, Będargowo, aż po Staniszewo. Nazwa pochodzi od wrzosu, który podobno rósł tam w dużej ilości i był bardzo wysoki, gdyż sięgał po poły sukman. Z kolei Kabatkami nazywano mieszkańców okolic położonych na zachód od Wejherowa do Rozłazina, Bożegopola Wielkiego.
W grupie środkowo-kaszubskiej wyróżniali się Jouskowie nazywani też, według B. Sychty, Mucami oraz Korczakami. Jouskami nazywano mieszkańców południowej części powiatu wejherowskiego i północnej części powiatu kartuskiego. Nazwy tej używali mieszkańcy sąsiednich terenów, a została ona utworzona od rzekomo bardzo często powtarzającego się wśród mężczyzn tam mieszkających imienia „Józef”. Sami mieszkańcy wymienionych wsi raczej nazwy tej nie używali. Na północy Kaszub nazwa ta symbolizuje lądowych Kaszubów i jest trochę prześmiewcza, gdyż północni Kaszubi tylko siebie uważają za prawdziwych Kaszubów. Natomiast nazwa Muce (Mucńcnicë) pochodzi od popularnego w przeszłości wśród mężczyzn, zwłaszcza rybaków jeziornych, nakrycia głowy w postaci charakterystycznej czarnej barankowej czapki z odwijanymi nausznikami zwanej mucą. Według W. Błaszkowskiego Muce zamieszkiwali pogranicze powiatu kartuskiego i wejherowskiego na północ od Przodkowa.
Z kolei Korczakami lub Korkaczami nazywano mieszkańców zachodniej części powiatu kartuskiego i sąsiadującego z nim powiatu kościerskiego. Nazwa została nadana z racji używania charakterystycznego obuwia, jakim były korki, czyli drewniane chodaki ze skórzanym wierzchem. Obuwie to było używane na całym obszarze Kaszub i poza nim; trudno wyjaśnić przyczynę, dla której uznano je za charakterystyczne dla mieszkańców tych właśnie rejonów.
W grupie południowych Kaszubów wyróżniano Kidlonów, Łyczaków, Kościerzaków, Krebanów, Gochów, Zaboraków. Kidlonie zamieszkiwali według W. Błaszkowskiego północno-wschodnie pogranicze Kaszub między Nową Karczmą, Grabowem Kościerskim, Przywidzem. Zdaniem B. Sychty nazwa Kidlon jest źle zapisana, gdyż na Kaszubach mówi się kitlón lub čitlón na długą szatę, zaś na człowieka ubranego w taką odzież kitlona lub kitlåk. W trakcie swoich badań nie zanotował już tej nazwy, podobnie jak nazwy Łyczacy. Według W. Błaszkowskiego Łyczakami określano ludność mieszkającą między Kościerzyną a Wdzydzami Kiszewskimi. Zamieszkujących Kościerzynę i najbliższe okolice Kościerzaków, nazywanych też Wyskakiwaczami, charakteryzował akcent padający na pierwszą zgłoskę wyrazu. Do czasów współczesnych znane są zdania, jakie rzekomo miał wykrzykiwać konduktor na trasie Gdynia-Kościerzyna, gdy pociąg zakończył bieg: Kosceřina viskakivac! Paćete vikulivac! Pocądzi dali ńe jadą. Bilete pokazivac, překreslone červonim ołóvćim oddavac! (Sychta). Nazwa Gochy, Gochowie pochodzi od nazwy topograficznej Gochy, a ta od wyrazu gochy oznaczającego nieużytki rolne. Do Gochów zalicza się najczęściej parafie Borzyszkowy, Brzeźno Szlacheckie, Borowy Młyn, Niezabyszewo, Ugoszcz i Tuchomie. Tereny te odznaczają się mało urodzajną ziemią, gdzie Zajuc z ńu draueje. Jeden zajuc potřebuje tesuc muergów, a ječše muši krasc (Sychta). Mieszkańcy sąsiednich Zaborów uważali, iż Gochowie rodzą się ślepi tak jak koty, dopiero siódmego dnia widzą. Wpisuje się to w znane także w innych regionach Polski stereotypowe wyobrażenie o „obcych”, którym przypisywano ślepe, a więc gorsze urodzenie i niepełne człowieczeństwo. Jak pokazuje przykład Zaborów, nawet przynależność do tej samej kaszubskiej grupy etniczno-regionalnej nie eliminowała poczucia obcości wobec grupy sąsiedniej mówiącej nieco inną gwarą.
Na Zaborach mieszkają Krebanie (Krubanie, Krubacze) nazywani także Zaborakami. Ten subregion zajmuje południową cześć powiatu kościerskiego oraz przygraniczną część chojnickiego i pokrywa się według B. Sychty z granicami parafii Dziemiany, Leśno, Brusy, Wiele i Karsin. Nazwa Zabory jest nazwą historyczną, figuruje w dokumentach z XIII w. Obejmowała tereny dawnych dużych parafii Brusy, Wiele i Czersk. Z biegiem czasu objęła także parafię Swornegacie. Współcześnie z nazwą Krebanie identyfikują się przede wszystkim mieszkańcy Brus i okolic (parafia Brusy). Obok podanych wyżej głównych grup regionalnych, funkcjonował jeszcze szereg nazw i przezwisk nadawanych przez sąsiadów mieszkańcom niektórych miejscowości lub okolic. Sporo z nich można uznać za złośliwe. Dotyczyły one często jednej miejscowości, np. mieszkańców Mirachowa w pow. kartuskim przezywano Mirochowsče bëdło lub Mirochowsče celąta. Zaś mieszkańców wsi Tuszkowy w pow. kościerskim nazywano Tuškovsci Mëcce, od imienia głównego bohatera żartobliwych opowieści o naiwnych mieszkańcach tej miejscowości. Mieszkańcy Półwyspu Helskiego, a zwłaszcza Jastarni, rolników ze wsi rolniczych położonych u nasady półwyspu nazywali Gburami lub Kainami. To drugie miano wywodzi się od biblijnego Kaina, zabójcy Abla, który zajmował się uprawą ziemi. Nazwa ta jest do dzisiaj znana i używana w Jastarni („Kainowie – ludzie z lądu, od Władysławowa”). Samych siebie natomiast określają Jastarnikami. W przeszłości wyróżniali się tym, że nie podawali ręki na powitanie. Natomiast helscy rybacy rybaków z Gdyni nazywali Gnojcë, Sråjcë. Kpiono też z pozostałych mieszkańców Gdyni, nazywając ich wšani gdińańe lub Šadë klóski, gdyż z powodu biedy jedli, zdaniem mieszkańców okolicznych wsi, wyłącznie kluski ziemniaczane. Z kolei mieszkańców parafii Stężyca i Wygoda nazywano Drobocë z uwagi na ich szybki sposób mówienia. Zaś mieszkańców okolic między Sulęczynem a Parchowem w pow. kartuskim Kozlařë, a ich subregion Kozë Stronë z uwagi na słabe piaszczyste gleby, na których wyżywić się mogły tylko kozy.
Bardzo złą sławą cieszyli się Bórkowianie, czyli mieszkańcy wsi Borek w pow. kartuskim. Czasem nazwą tą określano też mieszkańców całej parafii Sulęczyno. Bórkowianie mieli opinię nieuczciwych kupców, oszustów i krętaczy, stąd też nazywano ich Ošukańcë, Knëtrë. Miejscem ich działalności były targowiska i jarmarki, wyróżniali się ubiorem składającym się z burki, czyli długiego płaszcza oraz skorzni, czyli wysokich skórzanych butów.
Oddzielną grupę tworzyła drobna szlachta kaszubska. Szlachtę z okolic między Kętrzynem w pow. wejherowskim a Brzeźnem Szlacheckim w pow. bytowskim nazywano prześmiewczo boså šlachta, ponieważ, podobnie jak chłopi, chodzili latem boso. Z kolei w powiatach kartuskim i wejherowskim grupę tę nazywano parcanå šlachta, gdyż ubierali się, podobnie jak chłopi, w odzież z samodziałowego płótna. W Borzyszkowach i Brzeźnie Szlacheckim mieszkała zagónkowå šlachta – mająca zagon, czyli niewiele ziemi. Natomiast w okolicach Wejherowa bogatsza sukńiano šlachta. Szlachtę z powiatu kościerskiego i chojnickiego nazywano Vaspanovie, od tytułu grzecznościowego vaspón używanego w przeszłości w stosunku do tej grupy ludności.
Należy wspomnieć też o nieistniejących już grupach zachodnich Kaszubów. Pierwszą tworzyli mieszkańcy wsi w okolicach jezior Łebsko i Gardno w pow. słupskim, nazywani w literaturze etnograficznej i językoznawczej Słowińcami. Poddani germanizacji utracili poczucie kaszubskiej i słowiańskiej tożsamości. Do zachodnich Kaszubów należeli też Kabatkowie (Kaszubi nadłebscy) zamieszkujący w przeszłości teren na południe od Słowińców, między rzekami Łupawą a Łebą.
Anna Kwaśniewska
Bibliografia:
- Błaszkowski W., Regiony etnograficzne i grupy lokalne Pomorza Gdańskiego, [mapa], [w:] Sztuka ludowa Kaszubów. Przeszłość i teraźniejszość, red. W. Szkulmowska, Bydgoszcz 1995.
- Gajek J., Etniczne oblicze Wielkiego Pomorza, [w:] tenże, Struktura etniczna i kultura ludowa Pomorza, wstęp, katalog i redakcja A. Kwaśniewska, Gdańsk-Wejherowo 2009, s. 35-47.
- Stelmachowska B., Polskie grupy etniczne ludności rdzennej Pomorza, „Slavia Occidentalis”, 1948, s. 156-189.
- Sychta B., Kaszubskie grupy regionalne i lokalne – ich nazwy i wzajemny stosunek do siebie. „Rocznik Gdański”, t. XVII/XVIII, 1958-1959, wyd. 1960, s. 223-249.
- Sychta B., Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1-7, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1967-1976.
