Za kaszubską literaturę emigracyjną można uznać różne zbiory tekstów. W najszerszym znaczeniu termin oznacza sformułowane w różnych językach narodowych wypowiedzi dotyczące doświadczenia osadniczego i emigracyjnego Kaszubów. W węższym znaczeniu można za kaszubską literaturę emigracyjną uznać tylko taką, która została sformułowana w języku kaszubskim. Oprócz kryterium językowego można także uwzględniać czynnik socjologiczno-terytorialny i wyznaczyć osobną grupę tekstów literatury emigracyjnej pisanych przez Kaszubów mieszkających na ziemiach ojczystych w Europie Środkowej, którzy przedstawiają swoich pobratymców na emigracji z perspektywy zewnętrznej i odmienną grupę tekstów, pochodzących spod ręki Kaszubów mieszkających już w innych krajach czy kontynentach, mających z ojczyzną przodków luźny związek. Można wreszcie podzielić kaszubską literaturę emigracyjną ze względu na czynniki podawcze: napisaną w stylu publicystycznym albo twórczość sformułowaną w stylu artystycznym.
Co do publicystyki napisanej z perspektywy Kaszub europejskich za jednego z pierwszych autorów trzeba uznać →Stefana Ramułta (1859–1913), który w opracowaniu Statystyka ludności kaszubskiej (1899) dokonał opisu losów kaszubskiej emigracji, wskazując Stany Zjednoczone, Kanadę i Brazylię jako główne kierunki osadnictwa. Artykuł Ramułta w odniesieniu do kondycji emigracji kaszubskiej w USA opiera się na akceptacyjnie przyjmowanych wiadomościach pozyskanych od Hieronima Derdowskiego. Kilka podstawowych informacji o emigracji kaszubskiej odnaleźć można również u →Jana Karnowskiego (1886–1939), w artykule Ludność kaszubska w ubiegłem stuleciu (1911). Młodokaszuba wspomina tutaj o społecznej skali zjawiska wyjazdów z Kaszub, które dotknęło w największym stopniu południową część regionu. Ciekawym głosem napisanym w rodnéj mòwie o kaszubskiej emigracji w USA jest artykuł →Alojzego Budzisza (1874–1934), Kaszëbi w Americe [„Bënë ë buten”, 1930, nr 2]. Narrator opowiastki opisuje życia Kaszubów na Jones Island koło Milwaukee pod koniec XIX w., wskazując na ich problemy z kapitalistycznymi porządkami w USA. Tuż przed II wojną światową pojawiła się również publicystyczna wypowiedź o kaszubskim osadnictwie za Oceanem Atlantyckim w Kanadzie. Chodzi o artykuł Leona Walicha O dzielnych Kaszubach, którzy w Kanadzie złożyli polskie Wilno, który się pojawił w „Kaszubach” [1939, nr 5]. Autor początków emigracji dopatruje się w roku 1863 i niejakim Hetmańskim, który wraz z grupą Kaszubów wyruszył do Kanady i najpierw osiedlił się w pobliżu Montrealu, a potem w okolicach Ottawy (z osadą Wilno oraz Barry’s Bay).
Z głosów publicystycznych o emigracji kaszubskiej, które się pojawiły po II wojnie światowej trzeba wspomnieć o niewielkim artykule Edmunda Kamińskiego (1934–2022), Kaszubi w Kanadzie [„Kaszëbë”, 1958, nr 1]. Autor przedstawił najważniejsze informacje historyczne o pierwszych osadnikach kaszubskich, a także krótkie relacje o aktualnej w latach 50. XX w. sytuacji tożsamościowej wśród mieszkańców Wilna i Barry’s Bay. Kolejnym autorem-publicystą, który zajął się kaszubską emigracją w Ameryce Północnej był →Jan Drzeżdżon (1937–1992). Zapoznał się on nieco z kondycją kulturową głównych skupisk Kaszubów w Ameryce Północnej, przede wszystkim w Winonie w stanie Minnesota w USA oraz w Barry’s Bay w Kanadzie. Publicysta robił notatki, zdjęcia i wywiady, co pozwoliło mu częściowo opublikować swoje konstatacje w formie esejów. Do spraw amerykańskich w dyskursie publicystycznym nawiązywał także →Stanisław Pestka (1929–2015) w zbiorze W stolëcë chmùrników, w którym opisany został przede wszystkim Nowy Jork jako miasto-symbol USA. Kaszubski narrator z dystansem przedstawił w swych opisach zderzenie kultury islamskiej z amerykańską, krzykliwe formy ruchów newage’owych, wreszcie mity cywilizacyjne Zachodu. Z jeszcze nowszym ujęciem realiów emigracji kaszubskiej mamy do czynienia w eseistyce Grzegorza Schramkego (1978–), który w latach 2011–2012 w miesięczniku „Pomerania” opublikował serię felietonów, opisując warunki życia emigrantów ekonomicznych mieszkających w Szkocji. Charakterystyka obcej kulturowo krainy pozwoliła narratorowi głębiej zrozumieć własne kulturowe korzenie, co doprowadziło go do pełniejszego praktykowania swojego tożsamościowego „ja”. Jeszcze odmiennym ujęciem tematu emigracyjnego są teksty publicystyczne Edmunda Szczesiaka (1942–) Porwana (1999) oraz Wyrwana z piekła (2014). Przedstawiona jest tutaj emigracja przymusowa, a dokładnie porwanie i wywiezienie Kaszubki przez żołnierzy Armii Czerwonej. Została ona włączona do grupy kobiet, które tworzyły grupę seksualnych niewolnic. Bohaterkę reportaży, Gertrudę Jutrzenka-Trzebiatowską po zakończeniu wojny przewieziono do ZSRR, nadano nową tożsamość i skierowano do pracy przymusowej w Archangielsku. Dopiero po przejściu na emeryturę wróciła na Kaszuby.
Inną perspektywę opisu kaszubskiego doświadczenia emigracyjnego wykazują publicyści piszący o tej problematyce poza Kaszubami i ziemiami polskimi. Jako pierwszego tego typu autora należy wskazać →Hieronima Derdowskiego (1852–1902), który od 1885 r. przebywał w Stanach Zjednoczonych, gdzie później – w Winonie w stanie Minnesota – zaczął wydawać czasopismo „Wiarus”. Kierował on swoją publicystykę do amerykańskiej społeczności polsko-kaszubskiej i katolicko-narodowej, gdyż w myśl ówczesnej sytuacji kulturowej pisarz ściśle wiązał tożsamość kaszubską z polskimi racjami cywilizacyjnymi. W swoich inicjatywach wydawniczych Derdowski przestrzegał czytelników przed liberalizmem, nadmiernym racjonalizmem i pragmatyzmem. Odrzucał ówczesne postawy polityczne materializmu i socjalizmu, uznając je za ideologie demoralizujące, ateistyczne i wywrotowe.
Kolejnym kaszubskim publicystą piszącym o emigracji był Bronisław Socha-Borzestowski (1915–2002). Po kampanii wrześniowej w 1939 roku trafił do Armii Polskiej we Francji, później stacjonował w Anglii. Następnie mieszkał w Wielkiej Brytanii, Brazylii, Kanadzie i ponownie w Anglii. Jako jeden z pierwszych publicystów przedstawiał specyfikę życia Kaszubów osiedlonych w kanadyjskim Ontario, wydając pod koniec lat 60. na ten temat osobną broszurkę Społeczność kaszubska w Kanadzie (1968). Socha-Borzestowski wydał również w Londynie książeczkę Panorama kaszubsko-pomorska (1975), której był redaktorem i jednym z autorów. Praca owa prezentowała środowisku emigracyjnemu m.in. kilku literatów kaszubskich i ich utwory. Jeszcze później Socha-Borzestowski wydał reportaże o tematyce współczesnej pt. Szkice i nowele. Migawki z życia (1978), w której odnaleźć można treści kaszubskie. Warto pamiętać, że o sprawach emigracji polskiej, pomorskiej i kaszubskiej publicysta wypowiadał się również w materiałach prasowych publikowanych w „Brasil Herald” (Rio de Janeiro), „Głosie Polskim” (Toronto), „Orle Białym” (Londyn), „Wiadomościach” (Londyn) i „Horyzontach” (Paryż).
Zgoła z innym temperamentem publicystycznym mamy do czynienia w przypadku Ruth Louise Kriehn (1914–2007), która była Niemką urodzoną na Wyspie Jonesa koło Milwaukee w USA, w rodzinie osadników, którzy wraz Kaszubami tworzyli tam kolonię rybacką. Wydała ona reportażowe wspomnienia The Fisherfolk of Jones Island (1988) (pol. wyd. 2007: Rybacy z Wyspy Jonesa), które przynoszą ze sobą opis historii osadnictwa na półwyspie Jones Island od początku XIX w. aż do czasów współczesnych. W latach 70. XIX w. zaczęli się tutaj osiedlać się kaszubscy emigranci z Półwyspu Helskiego, wraz z Niemcami, Skandynawami oraz Polakami. Z ujęć Kriehn wyłania się obraz świata z kilkudniowymi weselami kaszubskimi, rybackimi zwyczajami i wspólnotowym życiu dorosłych oraz dzieci.
Warto pamiętać, że publicystyka związana z kaszubską emigracją tworzona była przez pasjonatów historii regionalnej, którzy dociekając losów własnych rodzin odkrywali coraz więcej zagadek dotyczących najbliższego im regionu. Bardzo dobrym na to przykładem jest działalność publicystyczna ks. Aloysiusa Rekowskiego, którego książka Saga of the Kashub People in Poland, Canada, USA [Rekowski 1997] stała się w latach 90. XX wieku i późniejszych punktem zwrotnym w postrzeganiu własnej tożsamości dla wielu amerykańskich i kanadyjskich Kaszubów. Jego praca to obszerny zestaw rozważań historycznych, kulturowych i genealogicznych, ujętych w logiczny i przejrzysty porządek kompozycyjny w ponad dwudziestu rozdziałach. Autor przedstawiał kaszubskość w rozważaniach o pochodzeniu słowiańszczyzny, w opisie najważniejszych wydarzeń historycznych od czasów średniowiecza, w których Kaszubi wydatnie uczestniczyli.
Podobną metodę pracy przyjął Ron Galewski (1933–2021), amerykański regionalista i animator, potomek polskich osadników, który zasłużył się wieloma opracowaniami historycznymi dotyczącymi okolic Winony (Minnesota) i Trempealeau (Wisconsin). Wydał on m.in. książki: Dodge Wisconsin (2006), Marshland & Whistlers’s Pass on Trail #35 (2009), ogłaszał również swoje artykuły w lokalnej prasie oraz na spotkania towarzystw historycznych. Dużym walorem jego prac jest zaprezentowanie w nich źródeł rodzinnych, fotografii, papierów urzędowych czy listów, które pozwoliły mu zbudować narracje nie tylko o poszczególnych przedstawicielach jednej rodziny, ale czasami o jednym miejscu.
Pewna część publicystyki wychodzącej w Ameryce Północnej i dotyczącej Kaszubów bazuje na dokumentach kościelnych, w tym parafialnych. Dobitnym przykładem wyzyskania takich źródeł jest opracowanie działalności parafii katolickiej pw. Świętego Serca i Świętego Wacława w Pine Creek w stanie Wisconsin, które przygotowała Rebecca Ann Kaldunski i wydała w albumie St. Wenceslaus & Sacred Heart: 150 Years (2012). Redaktorka tomu ułożyła specyficzny wykaz danych historycznych, dokumentów oraz fotografii dotyczących jednej z najstarszych wspólnot religijnych założonej w XIX w. przez osadników z terenów Polski, Kaszub i Czech. Album o historii parafii w Pine Creek jest wynikiem nie tyle prac akademickich, co pasji poznawczej oraz rodzajem hołdu złożonego dla tych wszystkich, którzy budowali lokalną społeczność europejsko-amerykańską.
Ciekawie wyglądają również inicjatywy publicystyczne i naukowe dotyczące Kaszubów żyjących w Kanadzie. Wśród piszących w obydwu wspomnianych dyskursach wyróżnia się Joshua C. Blank, który m.in. wydał akademicką pracę Creating Kashubia. History, memory, and identity in Canada’s first Polish community (2016). Najbardziej frapujące są jego rozważania o problemach identyfikacyjnych u przedstawicieli dzisiejszych pokoleń Kaszubów mieszkających w Kanadzie. Autor pokazuje proces uświadamiania sobie kaszubskiej odmienności językowej wobec polszczyzny, przy czym owo rozpoznanie pozwoliło kanadyjskim Kaszubom zrozumieć, że nie są użytkownikami „gorszej” odmiany języka polskiego, lecz po prostu mówią językiem swoich przodków.
W odniesieniu do kanadyjskich Kaszubów gorącym orędownikiem rozumienia kaszubskości jako wspólnoty narodowej jest David Martin Shulist, organizator wielu wypraw turystyki tożsamościowej na Kaszuby. Swoją drogę do odkrycia identyfikacji opisał on w książce Discovering Kashubia Europe [2018], w prowokacyjnych samookreśleniach formacyjnych i odezwach publicystycznych markujących dyskurs historyczny. Z wypowiedzi Shulista wyłania się opis opresyjnych czynników zewnętrznych, germanizacji lub polonizacji, które umieszczone przez kanadyjskiego działacza na jednym poziomie stają się elementami eliminującymi, kaszubskość za pomocą procesów akulturacji czy asymilacji.
Dokonany tutaj przegląd publikacji publicystycznych wskazuje na coraz głębsze podejście do tematu emigracyjnego u autorów. Charakterystyki kaszubskich publicystów w pierwszych latach powstawania są bardzo lakoniczne i informacyjne, z czasem jednak stają się wnikliwsze i oryginalne. Za najbardziej ambitne trzeba uznać relacje Stanisława Pestki, Grzegorza Schramkego i Edmunda Szczesiaka, którzy potrafili na podstawie doświadczeń emigracyjnych własnych i obserwowanych grup społecznych zbudować opowieści odsłaniające kaszubskie postrzeganie świata.
Kaszubska literatura piękna o emigracji to także twórczość artystyczna, nasycona czynnikami stylu, poetyki i kreowanego świata wartości. Można ją opisywać w jednym ujęciu pod kątem utworów powstających na terytorium Kaszub europejskich i w drugim ujęciu jako dzieła wychodzące drukiem na emigracji.
Pierwszy kaszubskojęzyczny i artystyczny opis problematyki emigracyjnej, który został napisany przez autora żyjącego na Kaszubach pojawił się dzięki napisanej w 1956 r. sztuce →Jana Rompskiego (1913–1969) Pòrénk. We wspomnianej tragedii głównymi bohaterami są parobek wiejski Jërk oraz jego żona Lucyjka, którzy próbują wprowadzić cywilizacyjne innowacje, o jakich słyszeli poza Kaszubami. Małżeństwo znajduje zrozumienie u Nozderki – młodego mężczyzny, który wrócił do rodzinnych stron z USA, gdzie pracował, aby zrobić biznes i założyć nowoczesną fabrykę. Kaszuba-Amerykanin ma jednoznacznie biznesowe podejście do okolicy i miejscowych stosunków społecznych. Chce zrealizować swój plan finansowy i sądzi, że model gospodarki wolnorynkowej i bezwzględna eksploatacja gospodarcza regionu to słuszny sposób postępowania. W dalszych odsłonach sztuki Nozderka zaczyna jednak rozumieć argumentację odmienną i przyjmuje do wiadomości, że Kaszubi nie chcą za wszelką cenę być kapitalistami.
Kolejnym chronologicznie autorem tematu kaszubsko-emigracyjnego był →Augustyn Necel (1902–1976), jeden z bardziej popularnych pisarzy nurtu literatury kaszubsko-pomorskiej. W swojej bogatej twórczości zajął się również problematyką emigracji kaszubskiej i wydał powieść Z deszczu pod rynnę (1971). Bohaterami utworu są rybacy i chłopi z północnych Kaszub, a także kilku Słowińców z Kluk. Wybrali oni emigrancki los głównie ze względów ekonomicznych, ale też społecznych, politycznych czy religijnych. Kaszubi płynąc za Atlantyk oczekiwali, że znajdą tam własną ziemię do uprawy, zbudują gospodarstwo i spędzą życie w szczęśliwym związku rodzinnym, co dla niektórych okazało się wielkim złudzeniem.
Po Neclu, także w latach 70. XX w., pojawiły się reminiscencje artystyczne związane z problematyką kaszubskiej emigracji w prozie artystycznej Jana Drzeżdżona. Pisarz stworzył trzy utwory, w których podjął tę kwestię: opowiadanie Pamiętnik Judasza (1975), następnie powieść Oczy diabła (1976) oraz opowiadanie Etiuda księżycowa (1978). Realizm nie jest tutaj najważniejszym czynnikiem estetycznym, Drzeżdżon artystycznie opisał uczucie wyobcowania swych bohaterów literackich, ich frustracji oraz ukrytej agresji.
Nie tak pesymistycznie i nie tak filozoficznie przedstawiła powracającą z USA do kraju przodków rodzinę kaszubską →Anna Łajming (1904–2003) w sztuce teatralnej pt. Spotkanié na Półmackù, napisanej w połowie lat 80. XX w. Obraz kaszubskiej emigracji w tym utworze scenicznym jest realistyczny, z dużą domieszką humoru i ironii. Ów humor dotyczy zachowań rodzimych mieszkańców wioski kaszubskiej, którzy chcą zaimponować gościom zza Wielkiej Wody oraz amerykańskich Kaszubów, którzy mimo kilkuletniego pobytu w nowych środowiskach, wciąż nie wyzbyli się wiejskiego stylu bycia. Łajming ukazała również wyobrażenia i mity, jakie żywią wobec Ameryki Kaszubi.
Specyficzny typ emigracji wynikającej z sytuacji II wojny światowej opisał →Stefan Fikus (1920–2010) w autobiograficznej powieści Pojmeńczicë (1981). Utwór pokazuje losy kaszubskiego chłopa, który uczestniczy w dramatycznych wydarzeniach na początku wojny, a następnie doznaje, jak i pozostała ludność Kaszub, wzrastających prześladowań ze strony władz niemieckich. W pierwszej części powieści przedstawione zostały realia niewoli niemieckiej w obozie jenieckim Gross Born Westfalenhoff. W drugiej części powieści główny bohater został zwolniony z wojskowego lagru i trafia wraz z większą grupą robotników przymusowych do wiejskiego majątku Schlepkow. Fikus jest również autorem imponującego dzieła pt. Z Sibiru do Lezëna. Opowiadanie z lat 1914–1920 (2024), zawierającego opowiadania powstałe na podstawie autentycznych relacji zesłańców przebywających na Syberii w wyniku działań I wojny światowej. Luzińsko-lęborski autor szeroko przedstawił realia społeczne, polityczne, ekonomiczne i kulturowe, jakie zostały zaobserwowane w latach 1914–1920 w Rosji carskiej, a potem Rosji bolszewickiej, przez kaszubskich chłopów wcielonych do wojsk pruskich. Opowiadania Fikusa powstały z punktu widzenia zwykłych, szeregowych żołnierzy, którzy nade wszystko czuli się Kaszubami, nie zaś wykonawcami czy też zwolennikami pruskich zarządzeń państwowych.
Na pograniczu tekstu artystycznego i prywatnego można rozpatrywać wspomnienia Alfonsa Kiedrowskiego (1923–1990) zatytułowane Moje życie (2003), które dotyczą zesłania do obozu pracy na Syberii w latach 40. XX w. Z jednej strony jest to ujęcie sprawozdawcze i nieemocjonalne ukazujące mechanizmy traktowania przez Armię Czerwoną ludność Kaszub, z drugiej jednak realistyczno-naturalistyczne opowieści przyniosły ze sobą emocje ludzi, którzy doświadczyli niesprawiedliwości i zniewolenia w ZSRR.
Z odmiennej perspektywy kwestie emigracyjne widzi jeden ze współczesnych literatów kaszubskojęzycznych, Artur Jabłoński (1970–), który przedstawia przede wszystkim ideowy czynnik tego zjawiska. Obrazy emigracji bohaterów jego powieści przynależą bardziej do świata literatury aniżeli do rzeczywistej sytuacji społeczno-politycznej. Jednakże Jabłoński uruchamia ważny motyw zarówno emigracji wewnętrznej jaki i zewnętrznej w powieściach Namerkôny (2013), Smùgã (2014) oraz Fényks (2015) osadzonych we współczesnych ramach przełomu XX i XXI w., wskazując na problem braku podmiotowości Kaszubów. W ujęciu prozaika, kaszubskość rozumiana jako narodowość jest w Polsce stale zagrożona w swoim istnieniu z racji zjawisk polonizacji i globalizacji.
Z grona innych autorów literatury kaszubskojęzycznej piszących o emigracji należy również przywołać Grzegorza Schramkego (1978–). W jego prozie pojawia się ten motyw, krążąc znaczeniowo pomiędzy fascynacją a rozczarowaniem pozakaszubską rzeczywistością kulturową i egzystencjalną. Najpełniej został on przedstawiony w opowiadaniach Szmugler (2011) oraz W raju (2015). W utworach mamy do czynienia z opisem warunków życia polskich i kaszubskich emigrantów na Wyspach Brytyjskich. Charakterystyka problemów emigrantów ekonomicznych dokonuje się u Schramkego bez socjologiczno-reporterskich analiz i bez dydaktycznego tonu narracyjnego. Wydarzenia z życia emigrantów ukazywane są za pomocą realistyczno-psychologicznej narracji, z opisami aktualnej sytuacji ekonomiczno-kulturowej Europy.
Emigracja kaszubska zainteresowała również literatów niemających rodzinnych związków z Kaszubami, za to podejmujących się napisania frapujących historii społeczno-obyczajowych. Chodzi w tym miejscu o polskojęzyczną powieść Hanny Cygler (1960–) Nowe niebo (2018), będącą przykładem literatury popularnej o romansowym odcieniu. W wymiarze fabularnym opisane tutaj zostały losy kaszubskiej emigracji osiedlającej się od drugiej połowy XIX w. w USA. Jak pokazuje to powieść, zamieszkanie w nowym kraju wymuszało nabycie nowych umiejętności i nawiązywanie nowych relacji. Kaszubi bardzo szybko potrafili się odnaleźć jako farmerzy, pracownicy zakładów drzewnych, handlarze czy rzemieślnicy. Napotykali jednak czasami na sytuacje, w których nie wiedzieli, jak się mają zachować, gubiąc się w relacjach z Afroamerykanami czy z rdzenną ludnością Ameryki. Tytuł powieści – Nowe niebo – jest adekwatny do losów przedstawionych postaci. Wszyscy oni dzięki ciężkiej pracy i uporowi osiągają sukces ekonomiczny i społeczny.
Z motywem emigracyjnym mamy również do czynienia w najnowszej literaturze dla dzieci. Chodzi tutaj o kolejny tom serii krótkich opowiadań Bycio herbu Kasztan, z fikcyjną postacią kasztana-duszka rodem z Bytowa. Anna Gliszczyńska, autorka tych utworów, w tomiku Bëtk za wiôlgą wòdą / Bycio za oceanem snuje opowieść o ziemi kaszubskiej, kierując ją kierowaną do anglojęzycznych dzieci z Ameryki Północnej a nawet świata.
Literacki świat kaszubskiej emigracji wykreowany przez autorów na stałe mieszkających na Kaszubach lub w Polsce ukazany jest jako pewnego typu odrębność wobec rzeczywistości istniejącej w Europie. Literaci tej grupy piszą co prawda z szacunkiem o osadnikach, którzy współtworzyli historię USA czy Kanady, ale jednocześnie zauważają jak trudno jest zachować pamięć o przodkach, obyczajach czy języku w społeczeństwach Nowego Świata. Podziwiają również w krajach rozwiniętego kapitalizmu i liberalizmu sposoby zarobkowania i wolność głoszenia poglądów, ale jednocześnie dostrzegają czynniki, które tworzą w ludziach poczucie obcości i samotności.
Z innym podejściem do tematyki emigracji mamy do czynienia wśród autorów tworzących literaturę piękną z pozycji własnej emigracji lub jako potomkowie kaszubskich emigrantów. Pierwszym tego typu twórcą był Hieronim Derdowski. On to w redagowanym przez siebie w Winonie „Wiarusie” opublikował krótką opowiastkę Jasiek z knieji [sic!] i Szemek z Wiela w podróży do Ameryki (1889), w której ukazany został dalszy ciąg losów postaci ukazanych w poemacie humorystycznym Jasiek z Kniei (1885). W utworze główny bohater utworu wyjechał ze swoich ukochanych Kaszub do Ameryki z niechęcią, pod wpływem oczekiwań żony, obiecującej sobie wygodne życie w USA. Jasiek więc pozbył się majątku, a za uzyskane pieniądze wraz z rodziną ruszył ku Nowemu Światu, licząc, że nie będzie musiał tak ciężko pracować jak na rodzinnej gospodarce, lecz na nowoczesnej, zmechanizowanej farmy. Derdowski przedstawił również garść obserwacji emigracyjnego życia w polskojęzycznych Listach z podróży (1890), w których odnaleźć można ciekawy zapis losów polsko-poznańsko-śląsko-kaszubskiej społeczności Stanów Zjednoczonych początków przełomu XIX i XX wieku. Z kilku literackich listów wyłania się dynamiczny obraz zmian, nadziei i entuzjazmu, jaki towarzyszył polskim i kaszubskim osadnikom w USA. Derdowski nie unikał jednak opisywania zjawisk negatywnych: problemów językowych osadników, ich życiową nieporadność, niesprawiedliwy system płac, którego ofiarami byli emigranci z Europy Środkowej. Z innych działań literackich Hieronima Derdowskiego, warto pamiętać, że wydawał humoreski dotyczące życia emigracyjnego pt. Baju-Baju prze wielkanocnym jaju, Anegdotki kaszubskie spisane podług opowiadania ks. J. R. Byzewskiego z Winony oraz Nórcyk kaszubści.
Kolejną piszącą o doświadczeniu emigracyjnym autorką z USA była Anne Rose Pellowski (1933-2023), potomkini pierwszej, dziewiętnastowiecznej fali osadników z Kaszub. Dla tradycji kaszubskiej najważniejsza jest anglojęzyczna seria pięciu zbiorów opowiadań, które napisane zostały w latach osiemdziesiątych XX w., zatytułowanych łącznie tytułem Latsch Valley Farm Stories (Opowiadania z farm w dolinie Latsch). Ukazują one realistyczny obraz życia kaszubskiej emigracji w USA i problemów życia codziennego pierwszego pokolenia kaszubskich osadników. Przedstawiane są: przestrzeń domu rodzinnego i najbliższej okolicy, procesu akulturacji i asymilacji rodziny kaszubskiej, zmiany kulturowe w USA, wzrastającą rolę kultury masowej, świata polityki czy uwarunkowań gospodarczych, wobec których i kaszubska rodzina nie zostaje obojętna.
Z odmiennym nastawieniem do literatury i do etnicznych korzeni spotkać się można w przypadku Johna Rogera „Jacka” Kashubecka (1946-). Pierwsza książka poetycka Kashubecka pt. Street Philosophy & Other Sides of Nature została opublikowana na Kostaryce. Przynosiła ze sobą utwory ukazujące dynamikę młodości, intensywnego piękna życia, witalności, ruchu i niebezpieczeństwa. Natomiast drugi zbiorek pt. The Lucid Wind (Przejrzysty wiatr – 1996), zawiera utwory tematycznie związane z podróżowaniem, także na Kaszuby. Podobnie jest w tomiku Illustrated Movements (Ruch ilustrowany – 2004), kiedy wiersze układają się w rodzaj autobiograficznego zapisu drogi życia. Dla kontekstu kaszubskiego najciekawszy jest utwór The Song of Kashubia ze zbiorku The Lucid Wind. Utwór jest literacką reakcją wizyty Kashubecka na Kaszubach w 1994 roku, kiedy poszukiwał swoich rodzinnych korzeni w Polsce. W zapisie poetyckim Kaszuby są przedstawione jako kraina czystej natury, odkrywana w jeziorach, niebie i lasach. Podmiot nie koncentruje się przy tym na walorach samej materialnie rozumianej przyrody, co raczej na symbolach żywiołów i fenomenach uniwersalnie rozumianego życia, które odkrywają się jedynie wrażliwym ludziom, gotowym zrezygnować ze swoich wyobrażeń i chęci zdobycia świata.
Także z USA pochodzi William Joseph Karnowski (1950-), autor kilku tomików poetyckich: Pushing the Chain (2003), The Hills of Laclede (2004), Painting the Train (2005), Catching the Rain (2007), Hardtails and Highways (2007), Dispensation (2010) oraz The Sod House Green (2015). Jego utwory nie są powiązanie tematycznie z tradycją kaszubską. Można jednak w nich odnaleźć ciekawe podobieństwa do tradycji kaszubskiej w stosunku do natury i ziemi ojczystej. Ponadto widać tutaj konserwatyzmu, chrześcijański model życia oraz intelektualny dystans wobec ideologii nowoczesności.
W odniesieniu do kanadyjskich potomków kaszubskich osadników trzeba dostrzec literackie propozycje Gail Olsheski (1950-), pisarki używającej artystycznego pseudonimu Gail Henley. Jej najbardziej znanym osiągnięciem jest powieść obyczajowa Where the Cherries End Up (Co się stanie z wisienkami), która miała wydanie kanadyjskie (1978) oraz dwa amerykańskie, a także polskie (1985, w przekł. Beaty Janiżanki) i kaszubskie (2024, w przekł. Bożeny Ugowskiej). Powieść zdobyła uznanie i była recenzowana w wielu czasopismach. Utwór ten można rozumieć jako przykład powieści rozwojowej i obyczajowej, a także autobiograficznej. Ukazana jest tutaj droga życiowa młodej dziewczyny, która wyzwala się z wiejskiego, kaszubskiego środowiska ku szerszej kulturze kanadyjskiej. W innej tonacji napisane zostały krótkie formy literackie zebrane w zbiorze Kaszëbsczé òpòwiescë / The Kaszuby Stories (2024), w tłumaczeniu Stanisława Frymarka i Bożeny Ugowskiej. Kilkanaście utworów związanych jest tutaj z opisem realiów życia wspólnoty kaszubskiej w okolicach kanadyjskiego Wilna w połowie XX w. Z jednej strony ukazują one żywotność środowiska, kultywowanie języka, obyczajów, szacunek do przodków i Kościoła katolickiego, z drugiej jednak widać już przekształcanie się kaszubskiej zbiorowości w stronę zmodernizowanego świata kapitalizmu i liberalizmu, w którym przywiązanie do tradycji przodków poczytywane jest za słabość i wsteczność.
Także z kręgu kanadyjskich Kaszubów wywodzi się Gordon Lorbetski (1957-), który jako literat pisze wyłącznie po angielsku. Dzieli się on swoimi zapiskami z życia codziennego, egzystencjalnych rozterek czy rozmyślań religijnych. Jego liryki mają prostą formę, nawiązując czasami do gatunków liryki religijnej (litanie), głównie jednak są wierszami emotywnymi i wolnymi. Utwory te nie mają osadzenia w kaszubskiej tradycji kulturowej, dotycząc nade wszystko autorefleksji egzystencjalnej i będąc rodzajem lekarstwa na ból życia, który w przypadku tego autora można rozumieć dosłownie i metaforycznie.
Bardzo specyficznym przykładem na literacki opis doświadczenia emigracyjnego jest kaszubskojęzyczna poezja Danuty Charland (1962-). Jako literatka zadebiutowała ona w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych, kiedy jeszcze mieszkała na Kaszubach. Po przeprowadzeniu się do USA literatka dalej pisze. Jej pierwszy tom poezji Czësto normalny swiat (2021) zawiera tonację nostalgiczną, silnie wiążąc się z mitem dzieciństwa. Powroty podmiotu lirycznego do przestrzeni domu rodzinnego, prostego życia na gospodarstwie oraz odczuwania rodzimej przyrody są zwrotem do wydarzeń, które ukształtowały podstawowe składniki tożsamości. Jednakże wiersze Charland nie są rozliczeniowe lub eskapistyczne, raczej ukazują upływający czas i wzmacniają przeżywanie aktualnej sytuacji życiowej.
Przedstawiony powyżej zestaw autorów i dzieł sformułowanych w stylistyce tekstu publicystycznego oraz literatury pięknej tylko symptomatycznie wywołuje szeroką problematykę emigracji Kaszubów. Opisy losów emigracji, czy to sformułowane przez Kaszubów na stałe mieszkających w Polsce, czy też przez potomków emigrantów żyjących w Ameryce Północnej, są frapującym przykładem aktów pamięci, a przy tym literaturą zawierającą motywy i rozwiązania godne głębszego zainteresowania. Oczywiście to także możliwe źródło do snucia rozważań historycznych lub socjologicznych, które pozwalają uchwycić proces budowania kaszubskiej tożsamości jednostkowej oraz zbiorowej na tle większych zjawisk cywilizacyjnych. Literatura pokazuje więc dynamiczny społeczno-mentalny proces zachodzący w środowisku kaszubskich emigrantów i ich potomków, bynajmniej nie zakończony, a wręcz stale odnawiany za sprawą związków z ojczyzną przodków lub aktualnie dokonywanymi wyborami świadomościowymi. Wspomnienia prywatne, relacje oraz utwory fikcjonalne ukazują konsekwencje zetknięcia się z innością (państwową, językową, religijną, umysłową), dzięki którym Kaszubi kolejny raz mogą zastanowić się nad swoją kondycją tożsamościową.
Daniel Kalinowski
Bibliografia:
- A. Bukowski, Działalność literacka i społeczna H. Derdowskiego w Ameryce (1885-1902), „Rocznik Gdański” 1960-1961 [odbitka].
- B. Socha-Borzestowski, Panorama kaszubsko-pomorska, Londyn 1975.
- A. J. Rekowski, The Saga of the Kashub People in Poland, Canada, U.S.A., Ottawa 1995.
- W. Szulist, Kaszubska Polonia na świecie dawniej i dziś. Zarys Problematyki, Lipusz 2014.
- J. C. Blank, Creating Kashubia. History, Memory, and Identity in Canada’s First Polish Community, Montreal 2016.
- S. Mask Connolly, 160 Years of Kashubian Language and Culture in Canada 1858-2018, Ottawa 2018.
- D. Shulist, Discovering Kashubia Europe. The Fatherland of my Kashubian ancestors, Ottawa 2018.
- S. Frymark, Kaszëbsczi jãzëk w Kanadze, ÙSA i Nowi Zelandii, Zamek Zaborski 2020.
- Emigracja kaszubska. Zjawisko. Ludzie. Ośrodki, red. D. Kalinowski, Słupsk-Wejherowo 2020.
- K. Kierlańczyk, Działalność wydawnicza Hieronima Derdowskiego w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, [w:] Kaszëbskô smara. Oficyny wydawnicze Kaszub. Działalność i znaczenie, red. D. Kalinowski, Słupsk-Wejherowo 2021.
- Emigracja kaszubska w Stanach Zjednoczonych. Historia i dziedzictwo / Kashubian emigration in the United States. History and heritage, red. D. Kalinowski, Słupsk-Wejherowo 2022.
