Za kaszubską literaturę dla dzieci i młodzieży można uznawać twórczość napisaną ze specyficznym wiekowo adresem czytelniczym, istniejącą w określonym kręgu odbiorczym, charakteryzującą się narracją dydaktyczno-moralizatorską i partiami ludycznymi, oryginalnie sformułowaną w języku kaszubskim.
Patrząc na rozwój literatury kaszubskojęzycznej co prawda możemy dostrzec u →Floriana Ceynowy (1817-1881) utwory, które są sformułowane w gatunku baśni i bajki, lecz kierowane one były nie do dzieci lub młodzieży, a do dojrzałych folklorystów czy językoznawców. Także i spokrewnione z literaturą dla młodego odbiorcy gatunki jak legendy, podania czy powiastki, które zapisywał redaktor „Skôrbu” w swoim czasopiśmie, adresował do dorosłego odbiorcy. O odrębności kaszubskiej literatury dla dzieci nie myślał również →Hieronim Derdowski (1852-1902), który choć nasycał swoje poematy humorystyczne składnikami dydaktycznymi i moralistycznymi, to jednak osadzał je w poetyce literatury dla ludu albo literatury popularnej.
Sytuacja z piśmiennictwem dla dzieci zaczęła się zmieniać od czasów →młodokaszubów, którzy pisali niektóre ze swoich utworów z podwójnym adresem komunikacyjnym: dla młodego odbiorcy i dla odbiorcy dorosłego. Mowa tutaj o utworach zawartych w Bajarzu kaszubskim, który pojawiając się w →„Gryfie”, służył nade wszystko celom etnograficznym, a jednocześnie stawał się zbiorem tekstów atrakcyjnych dla odbiorców małoletnich. Także i w dramaturgii, w sztuce →Jana Karnowskiego (1886-1939) Òtrôk Swãtewida, w zakresie rozwoju intrygi scenicznej mamy ukazany rozwój sfery emocjonalnej i tożsamościowej wiejskiego chłopca, który przekształca się z naiwnego pasterza w młodzieńca podejmującego się ważnej i odpowiedzialnej roli budziciela świadomościowego dla swoich pobratymców. Wspomniana sztuka ze względu na inne partie dotyczące życia politycznego i społecznego nie może jednak być uznana dla literaturę dla dzieci.
Właściwy początek kaszubskojęzycznych utworów wprost kierowanych do dzieci można upatrywać w wierszach →Jana Trepczyka (1907-1989) z lat pięćdziesiątych XX w. Poeta na łamach →„Kaszëb” od 1959 r. zaczął publikować niewielkiej objętości dział tematyczny Nórcek dlô dzecy. Był to wówczas bardzo świeży pomysł, dający sygnał, że język kaszubski powinien trafić do młodego odbiorcy jak najszybciej i także w medium prasy. Zainteresowanie dla wierszy Trepczyka sprawiło, że w latach siedemdziesiątych pojawił się pierwszy tomik poetycki adresowany do dziecięcego czytelnika. Ukłôdk dlo dzôtk (1975) to niewielki zbiorek wierszy dla dzieci jego autorstwa, w którym można wyodrębnić kilka grup tematycznych: kaszubska natura, życie codzienne oraz kaszubski patriotyzm.
W niedługi czas po zbiorku Trepczyka utwory dla dzieci zaczął wydawać →Alojzy Nagel (1930-1998), sformułowane zarówno w poezji jak i prozie. O ile Trepczyk pisał dla młodego czytelnika zaznaczając swój wiekowy dystans, o tyle Nagel rezygnował z narracyjnej perspektywy wszechwiedzącego dorosłego. Najpierw zaproponował zbiorek Nenka Roda i ji dzôtczi (1977), formy bajkowe, które na tle całej dotąd tworzonej literatury kaszubskiej charakteryzowały się prostotą i lekkością, łatwo trafiając do wrażliwości dziecka. Niedługo później wydany zbiorek pt. Cëdowny wzérnik (1979) z baśniami, w których małoletni czytelnik postawiony został wobec wartości jego emocjonalnie odbieranej okolicy (relacja z rodzicami, świat zwierząt, odkrywanie przyrody). Także w latach osiemdziesiątych pojawiły się następne propozycje literackie Nagla dla dzieci. Chodzi tutaj o zbiorek Szadi Władi (1983) oraz Dzéwczę i krôsnięta (1988). W tych dwóch tomikach kielneński literat w dalszym ciągu delikatnie wnikał w świat dziecięcego odbioru świata, jednakże silniej jak dotąd wyrażać zaczął żywioł dziecięcej zabawy i spontanicznego poznawania świata.
W latach osiemdziesiątych XX w. zaczął pisać dla dzieci →Jan Piepka (1926-2001), wydając tomik Mòja kotka. Mój kòt (1983). Wiersze Piepki nie były ani tak proste formalnie i myślowo jak Nagla, ani tak pedagogiczne i moralistyczne jak Trepczyka. Twórca poszukiwał w nich sposobu na wyrażenie nastroju zabawy i zwykłości życia typowych dla bardzo młodych ludzi.
Z prozy dla czytelników dziecięcych i młodzieżowych warto zauważyć powieść →Józefa Ceynowy Urënamle. Powiôstczi z komudnëch lat (1982). Jest to utwór przygodowo-historyczny z motywami awanturniczymi oraz patriotycznymi rozgrywający się na Kaszubach od czasów średniowiecza do początków XX wieku. Narrator utworu wyraźnie wartościuje świat i postawy pracowitości, odpowiedzialności czy waleczności, sugerując najbardziej szlachetne zachowania. Do dzieci adresowała również swoje niektóre prozatorskie utwory →Anna Łajming. Chodzi tutaj o dydaktyczne opowiastki z bilingwistyczną narracją zawarte w niewielkim zbiorze Bajki (1996). Pisarka potrafiła tutaj przekonująco i realistycznie przedstawić świat dzieciństwa i aurze emocjonalnego ciepła ukazać doświadczenie egzystencjalne młodych ludzi.
Bardziej konsekwentnie aniżeli Piepka, Ceynowa czy Łajming pisał dla najmłodszych →Stanisław Janke (ur. 1956). Jego pierwszą propozycją w tym zakresie był dwujęzyczny tomik Żużonka jak mrzónka (1984) z prostymi, skromnymi w metaforyce wierszami związanymi z codziennym doświadczeniem życiowym dziecka. Kolejny tomik Krôjczi pôjczi (1997) był bardziej ambitny w formie i treści. Utwory ukazują dziecięcych bohaterów z pewną dawką humoru, wprowadzają także kontekst moralistyczny w akceptacji bądź krytyce określonego zachowania. Najnowszą propozycją Jankego dla najmłodszych czytelników jest Alfabet dlô dzôtk (2021), zbiorek o wyraźnie zaznaczonym celu edukacyjnym. Ów dydaktyczny aspekt zdominował nieco artystyczną stronę wierszy, które nie tyle wyrażają osobistą ekspresję poety, co potrzeby szkolne.
Dla młodego czytelnika powstały również utwory sceniczne. Dobrym przykładem jest w tym zakresie twórczość Aleksego Peplińskiego, który opublikował sztukę Kaszëbsczié jasełka (1986), potem zaś konsekwentnie pisał utwory sceniczne dla dzieci, pojawiające się w zbiorach Bëtowsczé strôszczi (2006) oraz Antologia lëteracczich dokôzów (2009). Są to krótkie formy, które w schematyczny i dydaktyczny sposób przedstawiają kaszubską obrzędowość oraz elementy etnicznej identyfikacji. Oprócz Peplińskiego na kaszubskiej scenie zauważyć można scenariusze Idy Czai, która w sztukach Drama ò Bòżim Narodzenim lub Gwiżdż. Szpetôczél z óflama także dotykała obrzędowości bożonarodzeniowej i noworocznej. W skromniejszym wymiarze czynili to również: Sabina Drywa, Eugeniusz Gołąbek, Brygida Bulczak czy też Maria Mach, którzy współtworzyli na przełomie XX i XXI wieku repertuar dla szkolnych zespołów teatralnych. W kolejnych latach w „Pomeranii” i „Stegnie” drukowane były miniatury sceniczne dla dzieci autorstwa Teresy Wejer, Sabiny Drywy i Joanny Chaber oraz Natalii Kuczkowskiej i Kornelii Wicy. Tego typu formy pojawiały się również w kolejnych edycjach antologii „Zymk” (np. utwory Anny Bartkowskiej-Rożek).
Naturalnym miejscem rozwoju dla twórczości dla dzieci i młodzieży jest środowisko szkolne. Dlatego też nie powinno dziwić, że właśnie nauczycielki wydają sporo utworów tego typu. Dobitnym przykładem jest ambitny zbiór scenariuszy teatralnych autorstwa Elżbiety Pryczkowskiej, Teresy Wejer i Doroty Formeli W krôjnie Grifa (2012) oraz Felicji Baski-Borzyszkowskiej Ùsôdzczi na wdôr (2013). Utwory sceniczne tych autorek napisane zostały głównie z perspektywy animatorek i nauczycielek języka kaszubskiego, stąd też zostały osadzone w elementach procesu dydaktycznego, realizując jednocześnie cele wychowawcze. Ponadto przykłady teatru szkolnego powoli przygotowują grunt do przyszłych eksploracji kaszubskich korzeni kulturowych. O młodym czytelniku pamiętał także w swej twórczości Janusz Mamelski, literat-nauczyciel, który kilkakrotnie publikował wiersze i prozę w zbiorach: Żëcé dzecy / Życie dzieci (2012) oraz Mack (2016). Należy także przywołać tom pod redakcją Eugeniusza Pryczkowskiego, który przygotował antologię prozy Dërchôj królewiónkò (1996), zaś razem z Elżbietą Pryczkowską wybór tekstów Mësla dzecka (2001) z wierszami dla dzieci i młodzieży. Symptomatyczne dla Pryczkowskiego formy odnaleźć można również w tomie Dzecynny czas (2012), który przygotował wspólnie z Jerzym Stachurskim.
10 ostatnich lat rozwoju literatury kaszubskiej przynoszą ze sobą bardzo ciekawe zjawiska ożywienia w dziedzinie twórczości dla dzieci, które wiążą się ze zmianą perspektywy opisu rzeczywistości. Najkrócej rzecz ujmując, chodzi o stosunek podmiotu literackiego do dziecka i jego świata, który coraz mniej przedstawiany jest w optyce dorosłego narratora/podmiotu lirycznego dominującego nad dzieckiem, a coraz bardziej podmiotu literackiego empatycznie wnikającego we wrażliwość i światopogląd młodego człowieka. Skutkuje to mniejszymi składnikami dydaktyzmu, za to większymi czynnikami ludycznymi, coraz słabiej odczuwanymi partiami moralizatorskimi, a coraz silniej obecnymi wypowiedziami realistycznymi. Zjawisko to dostrzec można w antologii utworów dla dzieci Witôj przigodo! Dzysdniowé kaszëbsczé dokôzë (2017), w której zanika tendencja do pouczania, a zaznacza się współuczestnictwo narratora z sytuacją egzystencjalną dziecka.
W detalach artystycznych można to zjawisko estetyczne rozpatrywać na kilku przykładach. Oto Tomasz Fopke w zbiorku poetyckim Czë mùcha mô jãzëk (2016), po doświadczeniach translacyjnych z tuwimowską liryką dla dzieci oraz dzięki konsekwencji w rozwoju własnej poezji, przygotował tomik wierszy ludyczno-mellicznych. W nich to muzyczna wrażliwość podmiotu lirycznego wraz z żywiołem zabawy daje w rezultacie wiersze pełne radości i humoru. Na przykładzie prozy Romana Drzeżdżona Mariolka i ji przigodë (2017) widać z kolei kreację rezolutnej dziewczynki pełnej pomysłowości i odwagi, która zmaga się ze zwykłymi życiowymi problemami, co ukazane zostało przez narratora bez zbędnego moralizowania i pouczania. Jeszcze bardziej podkreślili walory dziecięcego optymizmu oraz otwartości na świat Aleksandra i Dariusz Majkowscy jako autorzy opowiastek o Weronce (sześć części). Dziecko-bohater odkrywa w tym cyklu prozatorskim relacje domowe, rodzinne, społeczne, geograficzne i tożsamościowe, lecz czyni to na swój własny sposób. Także ponad tradycyjny dydaktyzm literatury dla dzieci ukierunkowała swój cykl opowiadań Anna Gliszczyńska proponując kaszubskiemu czytelnikowi Bycia, czyli fantastyczną istotę, żyjącą w Bytowie i zabierającą bohaterów utworu w specyficzne krajoznawcze wycieczki (siedem części). Czynniki poznawcze podane są tutaj dziecięcemu odbiorcy za pomocą figury wycieczki, w której treści historyczne trafiają w świadomość dziecka w otoczeniu fantastycznej przygody.
Zauważalne zmiany w technice narracyjnej kaszubskiej literatury dla dzieci i młodzieży nie niwelują dawnych technik literackich. W niewielkiej powieści Danuty Stanulewicz Zelony pùjk (2020) przedstawiona została relacja dziecko-zwierzę z punktu widzenia dojrzałego człowieka, który opisuje bliską relację dziecka z kotem. Także i w tomiku poetyckim Lucyny Sorn Dzeckã bëc (2021) nie odnajdziemy nadzwyczajnych technik literackich, które zmieniają sposób opowiadania o świecie młodego człowieka. Natomiast nowym zjawiskiem w literaturze kaszubskojęzycznej jest powieść w gatunku fantasy Dariusza Majkowskiego Pòd òkã Jastrë (2020), który opublikował utwór kierowany nie do najmłodszego, a raczej kilkunastoletniego odbiorcy. Taki zwrot tematyczno-stylistyczny w kierunku fantasy inspiruje innych literatów kaszubskich do budowania własnych realizacji i stąd można zinterpretować powieść Adama Hebla Droga wòlnëch lëdzy (2021) jako bardziej „ciemną”, kryminalno-horrorową wersję literatury fantasy kierowaną do współczesnego młodzieżowego czytelnika.
Kaszubskojęzyczna literatura adresowana do dzieci i młodzieży posiada oprócz własnych podstaw kulturowych źródła inspiracji również w literaturach innych języków. Tego typu akty dostrzec można już u Floriana Ceynowy, który przetłumaczył bajkę Aleksandra Puszkina Wò rébôku é ribce w drugiej połowie XIX w., potem zaś przez Aleksandra Majkowskiego, który na początku XX w. przełożył bajkę Iwana Kryłowa. Następne przekłady literatury dla dzieci to koniec XX i początek XXI wieku. Można w tym miejscu wymienić takie klasyki języka angielskiego jak: Miedzwiôdk Pùtôfk / Winnie the Pooh (1997) Alana A. Milne’a w przekładzie Bożeny Ugowskiej; Ana z Zelony Grzëpë / Anne of Green Gables (2017) Lucy Maud Montgomery w propozycji przekładowej Magdaleny Bobkowskiej, Przigòdë Alicje w Cëdaczny Zemie / Alice’s Adventures in Wonderland (2021) w translacji Mateusza Tytusa Meyera. Z języka niemieckiego przetłumaczone zostały Brawãde bracy Grimm (2021) przez Irenę Hirsz. Z rosyjskiego tłumaczył Pòwiôstczi Iwana Kryłowa (2004) Leszek Szulc, zaś z francuskiego przełożony został przez Macieja Bandura Môłí Princ / Le Petit Prince (2018) Antoine’a de Saint-Exupéry’ego. To oczywiście nie wszystkie tłumaczenia zagranicznych utworów dla dzieci na język kaszubski.
Najwięcej tłumaczeń kaszubskojęzycznej literatury dla dzieci pochodzi z języka polskiego: Hanna Makurat przełożyła utwory sceniczne Lecha Bądkowskiego Zaklãtô królewiónka. Sobòtka. Złoti spik (2009), Stanisław Janke sztuki Diôbelsczé skrzëpice oraz Kaszëbskô fantazja Natalii Gołębskiej (2003), Grzegorz Schranke opowieści Jerzego Sampa z tomu Gduńsk. Basniowô stolëca Kaszub (2016), Tomasz Fopke utwory Juliana Tuwima Nôsnôżniészé wiérztë dlô dzecy (2013), Jana Brzechwy pt. Brzechwa dzecoma (2014) oraz zbiorek wierszowanej bajki polskiej pt. Droga ni mô kùńca (2016). Z form baśniowych trzeba jeszcze wspomnieć Romana Drzeżdżona, który przełożył polskie utwory Jana Drzeżdżona, potem wydane w zbiorze Baśnie / Brawãdë (2015) oraz Gwiezdny chłopiec i inne baśnie / Gwiôzdny knôp ë jinszé brawãdë (2024). Z zakresu współczesnej literatury dla dzieci warto dostrzec niedużą powieść Danuty Stanulewicz Balbina z IV B (2015) przetłumaczoną przez Bożenę Ugowską, a także historię o najnowszej historii Polski i Pomorza z lat osiemdziesiątych Tomasza Słomczyńskiego Zajcowô górka (2021) przełożoną przez Stanisława Jankego. Ciekawą, a przy tym bardzo współczesną propozycją jest Ewy Drążkowskiej Czerwòny gùzyczk (2020) przełożony przez Iwonę Makurat czy też Aleksandry Kurowskiej-Susdorf Żëcé jak nudle / Życie jak makaron (2022). Zaczynają się również pojawiać utwory, które są uproszczoną dla potrzeb czytelnika dziecięcego wersją utworów klasycznych. Tak właśnie można odebrać Aleksandry i Dariusza Majkowskich dwutomową pracę Mòja pierwszô Bibliô (2019) jako kulturowe przygotowanie dzieci do „poważnej” lektury Pisma Świętego albo także tych samych autorów wydanie Przigòdë Remùsa. Na pùstkòwiu (2020), co można zinterpretować jako zachęta do przyszłego czytania arcydzieła już z odpowiednim zapleczem intelektualnym.
Na pograniczu literatury i grafiki znajduje się →komiks, a wśród nich kaszubskie propozycje adresowane do dzieci, np. Zbigniew Jankowski przełożył jeden z zeszytów komiksu Janusza Christy Kajko i Kokosz, który został opublikowany w 2005 r. pt. Na latowiskù. W późniejszych latach Piotr Dziekanowski przełożył na kaszubski scenariusz Barbary Kosmowskiej do komiksu narysowanego przez Romana Kucharskiego pt. Wakacje w Raju (2015) oraz do obrazkowej historii pt. Akademiô Błotowëch Żółwiów (scenariusz Maja Nowotnik, rysunki Roman Kucharski – 2015). Także inne komiksy spółki Piotr Dziekanowski / Roman Kucharski czy ilustrowane historie związane z Lechem Bądkowskim lub Gerardem Labudą są chętnie czytane/oglądane przez młodych odbiorców kultury.
Literatura dla dzieci i młodzieży napisana po kaszubsku ma niedługą historię, jednakże jej rozwój jest bardzo dynamiczny i manifestuje się w coraz to nowych tematach i gatunkach wypowiedzi. Autorzy tego typu piśmiennictwa potrafią czerpać z rdzennej tradycji kulturowej oraz inspirować się zjawiskami ogólnoświatowymi. Pozwala to zachować literaturze świeżość i atrakcyjność.
Daniel Kalinowski
Bibliografia:
- G. Skotnicka, Edukacja teatralna dzieci i młodzieży w gdańskim ośrodku kulturalnym, [w:] Literatura gdańska i ziemi gdańskiej po roku 1945, red. A. Bukowski, Gdańsk 1986, s. 177–190.
- J. Bulczak, E. Potrykus, Bajki Anny Łajming na lekcjach języka polskiego w szkole podstawowej, [w:] Dom słowa Anny Łajming, red. J. Kęcińska, Słupsk-Wejherowo 1999, s. 41-48.
- J. Borzyszkowski, Aleksander Majkowski a skarbiec bajek Kaszubów z „Gryfa”, [w:] Bajarz kaszubski. Bajki z “Gryfa” (1908-1912), oprac. J. Borzyszkowski, Wejherowo 2005, s. 5-16.
- D. Kalinowski, Floriana Ceynowy próba romantycznej baśni, [w:] Bajki, legendy i podania kaszubskie – dawniej i dziś, red. D. V. Paždjerski, Gdańsk-Wejherowo 2016, s. 31-46.
- A. Kuik-Kalinowska, O bajkowych pierwowzorach literatury kaszubskiej. Wprowadzenie do problematyki, [w:] Bajki, legendy i podania kaszubskie, s. 71-84.
- D. Kalinowski, Jan Trepczyk i kaszubska literatura dla dzieci, „Biuletyn Rady Języka Kaszubskiego” 2019, s. 163-175.
- A. Majkowska, Kaszubskie mity, legendy i przesądy w literaturze dla dzieci Alojzego Nagla, „Nasze Pomorze” 2019, nr 20, s. 151-158.
- D. Kalinowski, Kashubian literature for children. Historical and literary notes, “History of Education & Childrens Literature”, 2023, nr 2, s. 165-178.
