Zainteresowanie folklorem, a zwłaszcza ustną twórczością Kaszubów sięga lat 40. XIX w. Zainteresowanie tą dziedziną kultury było charakterystyczne dla epoki romantyzmu. Pod wpływem niemieckiego filozofa G. Herdera romantyczni badacze zainteresowali się pieśniami ludowymi, baśniami, podaniami ludowymi. Uważano, iż ustna twórczość ludowa jest odbiciem „ducha ludu” (narodu), stanowi podstawę tożsamości i odrębności grupy etnicznej i narodowej. Dopatrywano się w niej treści i wartości istotnych dla danej grupy czy narodu, nieskażonych wpływami obcymi (chrześcijaństwo, wpływy interetniczne, kosmopolityczna kultura warstw wyższych).
Pierwszym folklorystą i etnografem kaszubskim był F. Ceynowa (1817–1881), urodzony w Sławoszynie na północnych Kaszubach lekarz, działacz kaszubski, słowianofil. Jego niewątpliwe osiągnięcia w zakresie etnografii i folklorystyki przysłoniła działalność polityczna. Zainteresowania folklorystyczne F. Ceynowy narodziły się w czasie studiów we Wrocławiu (→Wrocław i Kaszubi). W 1842 r. został członkiem Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego założonego przez Czecha J.E. Purkyně (→Czesi i Kaszubi). Na zebraniach towarzystwa poznał ideę słowiańską (→słowianofilstwo) i jej czołowych przedstawicieli, z których część zajmowała się badaniami folkloru różnych grup etnicznych, np. F.L. čelakovskiego, badacza folkloru słowiańskiego czy J.A. Smolera, zbieracza i wydawcę pieśni łużyckich (→Serbołużyczanie i Kaszubi). Już w czasie studiów napisał i opublikował w 1843 r. w piśmie warszawskim „Jutrzenka. Przegląd Słowiański” dwa artykuły pt. Wilëjô Nowégò Rokù i Szczodrôczi, dotyczące zwyczajów z końca roku kalendarzowego i Trzech Króli, praktykowanych w rodzinnych stronach Ceynowy. W 1851 r. nieco zmienione wersje tych artykułów oraz trzy dalsze opisy: Świętojanki czyli sobótki, Raczba i Ścinanie kani zamieścił w wydawanym w Chełmnie dodatku do czasopisma „Nadwiślanin” pt. „Gospodarz”.
Il. 1.
Najważniejszą pozycję w jego dorobku folklorystycznym stanowią zbiory przysłów i pieśni kaszubskich. W 1852 r. w Petersburgu ukazał się zbiór Obrazcy kaszebskago narjeczija, zawierający 495 przysłów kaszubskich, a także opisy wierzeń i lecznictwa ludowego. Obok kaszubskojęzycznych wersji przysłów znanych w innych regionach zamieścił oryginalne powiedzenia i przysłowia kaszubskie, np. Gbùr to mùr; Wëstrojił jegò na Frica; Kaszëba nié głupi, chòc Pòlôcha złupi.
W 1865 r. F. Ceynowa wydał Sto frantówek z pòłudniowi czãscë Pòmòrza Kaszëbsczégò, òsoblëwie z zemi Swiecczi, Krajnë, Kòcewia i Bòrów. Trzy lata później opublikował trzy zbiorki zatytułowane Zbiór piesni swiatowëch, które nôród słowiańsczi w królestwie prusczim spiewac lubi. Zawierają one łącznie 335 pieśni od kaszubskojęzycznych wersji pieśni śpiewanych w wielu regionach Polski po kaszubskie frantówki, szętopórki (→ pieśń ludowa). Tym ostatnim, wraz z przykładami zaproszeń na wesele, poświęcił trzeci zbiorek.
W latach 1866–1879 wydawał ukazującą się nieregularnie serię „Skôrb Kaszébsko-słovjnskjè mòvé” (w sumie 13 numerów), obejmującą przysłowia, bajki, opowieści, artykuły etnograficzne. W numerze pierwszym zatytułowanym Pierszi tësąc kaszëbskò-słowińsczich gôdk zamieścił przysłowia i powiedzenia zapisane w języku kaszubskim. Z kolei w siódmym znajduje się 120 przyśpiewek. W następnych numerach zamieścił kaszubskie opowieści i podania, legendy (→legendy Kaszubów i Pomorzan). Analiza tekstów zamieszczonych przez Ceynowę pokazuje, że ustna twórczość ludowa Kaszubów przepełniona była opowiadaniami o zmorach, czarownicach, „wieszczych”, kraśniętach (→ czary, magia). Obok nich jest sporo opowieści wierzeniowych, dotyczących dzwonów kościelnych, kamieni z odciskami stóp boskich czy też czartowskich (→ demonologia ludowa).
Il. 2.
Ceynowa swoimi publikacjami wzbudził zainteresowanie kulturą ludową Kaszubów, a zwłaszcza twórczością ustną. Pokazał jej bogactwo, zróżnicowanie, ale także przenikanie wątków i motywów znanych w wielu regionach Polski i Europy. Zbiorami pieśni zaprzeczył głoszonej przez Niemców tezie, iż „Cassubia non cantat”.
Wiele przejawów folkloru kaszubskiego zawarł w swoim humorystycznym poemacie Ò panu Czôrlińsczim, co do Pùcka pò sécë jachôł (Toruń 1880) poeta i dziennikarz H. Derdowski (1852–1902). W akcję poematu autor wplótł podania, legendy, wierzenia i przesądy kaszubskie. Elementy folkloru kaszubskiego znajdujemy także w jego utworze Jasiek z Knieji. Spòrô kùpa łgôrstw kaszëbsczich zebrano i powiązano od Hieronima Derdowskiego a na prowdę Jarosza Dyrdę (Toruń 1885). Mieszkając już w Stanach Zjednoczonych w Winonie, wydał zbiór przysłów kaszubskich Nórcyk kaszubsczi abò kòrëszk i jedna maca jãdrny prôwdë (1887).
Ważne miejsce wśród dokumentalistów i badaczy folkloru kaszubskiego, a zwłaszcza pieśni i żartobliwych opowieści, zajmuje J. Patock (1886–1940), nauczyciel pochodzący ze Strzelna na północnych Kaszubach. Jego zainteresowania ustną twórczością ludową narodziły si podczas nauki w Seminarium Nauczycielskim w Kościerzynie, w którym oprócz przygotowania do zawodu kształtowano też zainteresowania naukowe przyszłych nauczycieli. Szczególną uwagę zwracano na badanie historii regionu oraz zbieranie i zapisywanie ustnej twórczości ludowej i folkloru muzycznego. Do pogłębienia zainteresowań naukowych Patocka przyczyniła się następnie współpraca z wybitnym niemieckim językoznawcą i etnografem F. Lorentzem, współzałożycielem Verein für kaschubische Volkskunde. W latach 1908–1913 Towarzystwo wydawało własne czasopismo pt. „Mitteilungen des Vereins für kaschubische Volkskunde”, w którym Patock zamieszczał materiały folklorystyczne, przyczynki i artykuły. W latach 1910–1911 zawarł w tym czasopiśmie 21 publikacji – przede wszystkim przykłady ustnej twórczości ludowej Kaszubów, jak: pieśni ludowe z melodiami, podania, zagadki, legendy i przysłowia kaszubskie. Opisał też widowisko obrzędowe ścinania kani, które utrzymało się w formie oryginalnej na północnych Kaszubach do pocz. XX w. (→ zwyczaje i obrzędy doroczne).
Il. 3.
Drugim czasopismem, z którym współpracował, był polskojęzyczny organ młodokaszubów pt. „Gryf”. W 1912 r. Patock zamieścił w nim literacko opracowane żartobliwe opowiadania pt. Trzë wierdle duca sztrajk gniéżdżewsczich gbùrów, piętnaście bajek i dziewięć pieśni, natomiast w latach 1931–1932 cykl artykułów poświęconych obrzędom i zwyczajom dorocznym na Kaszubach.
Podobny cykl artykułów dotyczących poszczególnych pór roku i zwyczajów praktykowanych w tym czasie zamieścił w 1931 r. w czasopiśmie pt. „Od naszego morza”.
W 1920 r. Patock wydał zbiór humorystycznych opowieści ludowych pt. Figle gniéżdżewsczich gbùrów, ich bohaterem zbiorowym byli mieszkańcy Gnieżdżewa, którym sąsiedzi przypisywali głupotę, lenistwo, chciwość, zacofanie. Podobne opowieści funkcjonowały na Pomorzu Zachodnim, a przyczyną ich powstania były różnice ekonomiczne, kulturowe, narodowościowe. Popularność Figli sprawiła, iż Patock zamieszczał je także w odcinkach w 1929 r. w „Przyjacielu Ludu Kaszubskiego”. Kolejne wydania ukazały się w 1992 i w 2006 r.
Największe osiągnięcie Patocka z zakresu folklorystyki stanowi wydana w 1936 r. w Gdyni, z przedmową W. Pniewskiego, praca Kòpa szãtopórk (szãtopórka – kaszubska nazwa gatunku pieśni), będąca pierwszym obszerniejszym zbiorem pieśni kaszubskich z komentarzem i analizą naukową autora. Publikacja zawiera 60 pieśni świeckich dotyczących tematyki miłosnej, zalotów, ponadto obejmuje pieśni żartobliwe i żołnierskie. Część pieśni ze zbioru Kòpa szãtopórk weszła do repertuaru wielu kaszubskich zespołów wokalnych i instrumentalnych. Sięgnął po nie także F. Nowowiejski, komponując operę Legenda Bałtyku (1924). Natomiast J. Patock odegrał ważną rolę jako zbieracz i popularyzator folkloru kaszubskiego – zapisał i opublikował łącznie ok. 400 przykładów kaszubskiej ustnej twórczości literackiej – żartobliwych opowiadań, legend, przysłów, podań oraz pieśni. W 1970 r. niemiecki językoznawca F. Hinze opublikował sto przyśpiewek do tańca pochodzących ze zgromadzonych przez kaszubskiego folklorystę materiałów. Z kolei w 1983 r. ukazał się zbiór Straszydło w czarnowskim młynie, zawierający baśnie opublikowane przez A. Patocka w „Gryfie”, „Bënë ë buten”, „Chëczë” w tłumaczeniu i opracowaniu S. Jankego.
Il. 4.
Ważną rolę w dokumentowaniu i popularyzacji folkloru kaszubskiego odegrało wspomniane już polskojęzyczne czasopismo „Gryf”, wydawane od 1908 z przerwami do 1934 r. Na jego łamach, przede wszystkim w latach 1908–1912 (45 numerów), zamieszczano bardzo dużo przykładów ludowej twórczości literackiej Kaszubów, a zwłaszcza bajek (→ bajki i baśnie). W niektórych numerach bajki, pieśni, opowieści stanowią dominującą część publikacji i zaliczane są do literatury regionalnej. Bajki z tego pisma zostały zebrane i wydane w 2005 r. w zbiorze Bajarz kaszubski: bajki z „Gryfa” (1908–1912) w opracowaniu J. Borzyszkowskiego.
Założyciel „Gryfa” A. Majkowski włączał i wykorzystywał w swojej twórczości literackiej kaszubskie podania, opowieści, humor ludowy. Jest autorem satyrycznego utworu Jak w Kòscérznie kòscelnégò òbrelë abò piãc kawalérów a jedna jedinô brutka (1899), zbiorku poetyckiego nawiązującego tytułem do twórczości ludowej pt. Spiéwë i frantówczi (1905), a przede wszystkim obszernej powieści Żëcé i przigòdë Remùsa, w której pojawia się wiele symboli wywodzących się z legend i opowieści kaszubskich, jak: zapadły zamek, królewianka, Diabeł-Smętk i inne.
Drugim czasopismem, w którym publikowano materiały folklorystyczne, były wspomniane już „Mitteilungen des Vereins…”. Obok Patocka przykłady ustnej twórczości ludowej Kaszubów zamieszczał tam I. Gulgowski (1874–1925) (→ Gulgowscy Teodora i Izydor). Duży zbiór tekstów od pieśni poprzez wyliczanki dziecięce po opowieści wierzeniowe zawarł w swojej najbardziej znanej pracy Von einem unbekannten Volke in Deutschland (Berlin 1911, Berlin – Gdańsk 2012).
Przejawy folkloru kaszubskiego zbierali i publikowali, a przede wszystkim wykorzystywali w swojej twórczości literackiej F. Sędzicki, L. Heyke, a także L. Roppel. F. Sędzicki (1882–1957) w Gôdce o Januszu Skwierkù (1923) wykorzystał wątek często występujący w kaszubskich opowieściach, a dotyczący losów wiejskiego muzykanta i nieszczęśliwie zakochanej w nim dziewczyny. Z kolei w zbiorze Jestem Kaszubą. Wybór utworów (1956) zamieścił m.in. Podania i ballady; Satyry i frantówki. W trzydziestą rocznicę śmierci Sędzickiego ukazał się zbiór Baśnie kaszubskie (1987), do którego utwory z bogatej spuścizny pozostawionej przez autora wybrał L. Roppel.
Z kolei owocem zainteresowań folklorystycznych L. Heykego (1895–1939), jest zbiór Podania kaszubskie (1931). Elementy folkloru kaszubskiego zawierają także jego niektóre utwory, zwłaszcza sztuki sceniczne Katilina. Szołobùłka w trzech aktach z prologã i epilogã (1937), której temat zaczerpnął z bajki kaszubskiej, a także Agùst Szlôga (1932–1934), w której wykorzystał motyw przyłapania diabła na suszeniu pieniędzy. W obydwie sztuki wplótł pieśni i tańce ludowe. Sztuki te, wystawiane na scenach kaszubskich przed II wojną światową, cieszyły się dużym uznaniem i przyciągały liczne grono widzów (→ teatr kaszubski).
Kolejnym literatem kaszubskim, który zajmował się folklorem literackim swojego regionu, był L. Roppel (1912–1978). Przede wszystkim interesowały go opowieści, zagadki, przysłowia i powiedzenia kaszubskie. Jest autorem zbioru Na jantarowim brzegù. Pòwiôstczi kaszëbsczé (1939). Opublikował obszerny zbiór zagadek Òrzechë do ùcechë abò pół tësąca kaszëbsczich zagôdk (1956), a także przysłów i powiedzeń pt. Z księgi mądrości morzan. 13 centurii przysłów i powiedzonek kaszubskich o morzu (1963). Wymieniona wyżej publikacja sprawiła, że Roppel został jednym z korespondentów terenowych dostarczających materiałów do wydanej pod redakcją J. Krzyżanowskiego Nowej księgi przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich (1968–1978). Do zbioru tego dostarczył około tysiąca przysłów kaszubskich, pokazując tym samym bogactwo i zróżnicowanie tej dziedziny twórczości ludowej na Kaszubach. Jego nazwisko figuruje przy ponad 800 przysłowiach, w tym 620 hasłowych, odnotowanych tylko przez niego. Pod koniec życia Roppel opublikował zbiór Dykteryjki i historyjki z Kaszub (1977). Natomiast wcześniej wspólnie z W. Kirsteinem wydał śpiewnik Pieśni z Kaszub (1958) zawierający 156 pieśni w języku kaszubskim z zapisem nutowym podzielone na cztery grupy: region, miłość, małżeństwo, praca.
Z kolei W. Kirstein (1901–1987) uczestniczył w odbywającej się w latach 1950–1952 Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego na Pomorzu, prowadzonej przez Państwowy Instytut Sztuki w Warszawie. Był współorganizatorem zespołów folklorystycznych „Polcargo” z Gdyni i „Kociewie” ze Starogardu Gdańskiego, współpracował z zespołami z Kartuz i Kościerzyny. Wydał Pieśni z Kociewia (1970), zbiór pieśni Kaszëbsczé kòlãdë ë gòdowé spiéwë (1982) (→ kolędy kaszubskie) oraz Pieśni o Gdyni (1985).
Kierownikiem grupy regionalnej wspomnianej już akcji nagrywania folkloru był J. Rompski (1913–1969), etnograf, poeta i działacz kaszubski. Już po jego śmierci ukazało się opracowanie Ścinanie kani. Kaszubski zwyczaj ludowy (Toruń 1973), w którym opisał zwyczaj i jego występowanie, a przede wszystkim przedstawił różne warianty tego widowiska.
We wspomnianej Akcji Zbierania Folkloru uczestniczył P. Szefka (1910 -1991), nauczyciel muzyki, animator kultury, badacz kaszubskiego folkloru muzycznego. Szefka był nie tylko zbieraczem, ale też autorem sztuk scenicznych opartych na kaszubskich obrzędach i zwyczajach dorocznych oraz ustnej twórczości mieszkańców wsi kaszubskich. Napisał sztuki: Gwiżdże, Dëgusë i Wrëjôrze jidą Sobótka kaszubska, Wyzwoliny kosiarza. Wraz ze Z. Madejskim przygotował i wydał zbiór Kaszubskie pieśni i tańce ludowe (1936). Ukoronowaniem działalności Szefki w zakresie folklorystyki i etnografii Kaszub jest praca Narzędzia i instrumenty muzyczne z Kaszub i Kociewia (Wejherowo 1982). Oparta o badania terenowe i autopsję stanowi ważny wkład w udokumentowanie regionalnej kultury muzycznej.
Skarbnicę wiedzy o kulturze Kaszubów, zwłaszcza języku i opartej na nim ustnej twórczości, stanowi monumentalne dzieło ks. B. Sychty Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej (Wrocław 1967–1976). Przy poszczególnych hasłach zamieścił związane tematycznie z nimi, zebrane przez siebie podczas wieloletnich badań terenowych opowieści, przysłowia, bajki, powiedzenia, legendy. Sychta jest także autorem interesującego studium poświęconego kaszubskim grupom regionalnym i ich nazwom (Kaszubskie grupy regionalne i lokalne. Ich nazwy i wzajemny stosunek do siebie, „Rocznik Gdański”, t. 17/18, 1958–1959) (→ kaszubskie grupy lokalne). Oprócz systematyki nazw omówił w nim także przezwiska drobnej szlachty (→ szlachta kaszubska; → pankowie) i nazwy nadawane grupom obcym narodowościowo. W artykule Przezwiska u Kaszubów („Język Polski”, 1956, nr 36) dokonał ich klasyfikacji i podziału na 12 typów. W kolejnym artykule zajął się opowieściami dotyczącymi miasteczek i wsi kaszubskich (Miasta, miasteczka i wsie w kaszubskiej literaturze ludowej i obrzędach, „Literatura Ludowa”, 1959, nr 1-2). Pokazał, że podobnie jak na całym Pomorzu, powszechnie funkcjonowała tu kategoria żartobliwych opowieści określanych jako „opowieści o głupich sąsiadach” (→ drwinkowanie, wice, żarty). Na Kaszubach miejscowościami, których mieszkańcy byli ulubionym tematem żartów, było kilkanaście – najbardziej znane to Tuszkowy, Gnieżdżewo, Wierzchucino i Żelazo. Bogaty zestaw przysłów, powiedzeń, pieśni i opis zwyczajów związanych z zawarciem małżeństwa przedstawił w sztuce pt. Hanka sã żeni (1935). Cieszyła się ona dużym powodzeniem i była wystawiana przez amatorskie zespoły teatralne przed II wojną światową.
Mimo swojego bogactwa, folklor Kaszub nie cieszy się zainteresowaniem współczesnych badaczy. Do wyjątków należą dwie publikacje – pierwsza z nich to obszerna praca J. Pomierskiej Przysłowia kaszubskie. Studium z paremiografii i paremiologii (Gdańsk 2013), będąca kompendium wiedzy o przysłowiach kaszubskich. Jej część stanowią rozdziały poświęcone językowemu artyzmowi przysłów oraz obrazowi XIX-wiecznej wsi kaszubskiej utrwalonej w przysłowiach. Natomiast druga to praca J. Piekarskiej pt. Opowieści humorystyczne Krëbanów (Brusy 2012), dotycząca żartobliwych opowieści ustnych funkcjonujących w okolicach Brus.
Anna Kwaśniewska
Bibliografia:
- Bukowski A., Folkloryści kaszubscy XVIII, XIX i XX w., „Literatura Ludowa”, nr 1-2, 1959, s. 3-11
- Kwaśniewska A., Badania etnologiczne na Kaszubach i Pomorzu Wschodnim w XIX i XX w. Ludzie, instytucje, osiągnięcia badawcze, Gdańsk 2009
- Patok A., Opowieść o Janie Patocku, synu kołodzieja ze Strzelna, który został „szkólnym” dwóch narodów, „Zapiski Puckie”, 2007, nr 6, s. 54-78
Ikonografia:
- Źródło: Instytut Kaszubski
- Źródło: Instytut Kaszubski
- Źródło: Instytut Kaszubski
- Źródło: Instytut Kaszubski
