Kaszubienie – konstytutywna cecha kaszubszczyzny

Kaszubienie to najbardziej charakterystyczna (obok → szwa) cecha mowy Kaszubów; określa się tak powszechną wymowę spółgłosek s, z, c, dz jak np. w wyrazach sedzec, scana, zemia, cëchò, chòdzëc, w których polszczyzna ma ś, ź, ć, dź, czyli siedzieć, ściana, ziemia, cicho, chodzić. Przyczyną mieszania szeregów:

• s, z, c, dz – szczelinowe-zębowe (przednia część języka dotyka dolnych zębów),
• ś, ź, ć, dź – ich miękkie odpowiedniki (środkowa część języka dotyka podniebienia twardego),
• sz, ż, cz, dż – szczelinowe-dziąsłowe (przednia część języka zbliża się do górnych dziąseł)

jest tendencja do uproszczenia wymowy spółgłosek w zakresie cech niewystarczająco zróżnicowanych. W kaszubszczyźnie szereg ś, ź, ć, dź w pełni utracił miękkość i to zjawisko nie jest znane dialektom polskim (stwardnienie s’ z’ występuje także na terenach łużyckich), podczas gdy inne mieszanie szeregów zwane mazurzeniem – to znaczy, że sz, ż, cz, dż wymawiane są jako s, z, c, dz, czyli mówi się np. lepse, rózne, cymś (lepsze, różne, czymś) – dzieli polskie dialekty na mazurzące (mazowiecki, małopolski, północna część dialektu śląskiego i pogranicze małopolsko-śląskie) i niemazurzące (wielkopolski, śląski bez północy, a na północy Polski gwary warmińskie i malborsko-lubawskie).

Z analizy chronologicznej innych różnic i podobieństw fonetycznych zapisanych w językach słowiańskich wynika, że kaszubienie dokonało się ok. XIII w. po przejściu prasłowiańskiej spółgłoski *t’ *t’ w ć dz’, a przed zmianą krótkiego i w ë (szwa), które pojawia się tylko po spółgłoskach twardych, a jest np. cëchò, chòdzëc. Zjawisko zostało filologicznie poświadczone u Krofeya (1586) np. goscu, dzecach, niedzele swięta, spiewany (Popowska-Taborska, Z rozważań nad dawnym zasięgiem kaszubszczyzny) i w innych zabytkach piśmiennictwa. Kaszubienie może być przyczyną stwardnienia w toponimach Gostycyn, Cekcyn (powiat tucholski), o czym pisał K. Nitsch, a na pewno utrwaliło się w nazwiskach, np. Mislisz występujący w dramacie S. Fikusa (E. Breza, Nazwiska pomorskie, t. I, s. 283-284).

Kaszubienie obok szwa i występowania i (y) po spółgłosce miękkiej, np. cygnąc, mitczi, pisc, trzisc (tj. gdy w pol. jest ę: ą, ciągnąć, miękki, pięść, trząść) jest konstytutywną cechą kaszubszczyzny i dla kolejnych badaczy (J. Baudouin de Courtenay, F. Lorentz, K. Nitsch, AJK, zob. badania języka kaszubskiego) trzy ww. zjawiska były potwierdzeniem odrębności kaszubszczyzny od otaczających ją gwar polskich. Zasięg twardych s, z, c, dz posłużył Nitschowi do wytyczania granic kaszubszczyzny. O ile tereny na zachodzie ulegały germanizacji, to pogranicze południowe się polonizowało, co poświadczyły kolejne wyprawy dialektologiczne: w 1904 r. Nitsch odnotował zanik kaszubienia we wsiach zaborskich i zarejestrował formy z miękkimi odpowiednikami (np. ośym, źymńa), a pół wieku później AJK ma już tylko źima, maćora, dźup, a w spieszczeniach: babùs, babùsia, dziaduś.

Pisarze polscy, chcąc świadomie wprowadzić do powieści o tematyce pomorskiej elementy właściwe mowie kaszubskiej, najczęściej realizowali ten zamiar właśnie kaszubieniem. Taki zabieg z powodzeniem zastosowali N. Rydzewska Rybacy bez sieci (1958), A. Necel, Kutry o czerwonych żaglach (1955), Saga o szwedzkiej checzy (1957), Krwawy sztorm (1960), F. Fenikowski Zapadły zamek, J. Piepka Hanesk, Cisza, Z. Żakiewicz Ciotuleńka.

Badania, dotyczące analizy błędów występujących w wypracowaniach z języka polskiego uczniów z Pomorza, przeprowadzili: w dwudziestoleciu międzywojennym W. Pniewski (1927), który nauczał w Gimnazjum Polskim w Gdańsku, H. Popowska-Taborska (2002), dysponując pracami z 1954 r. z Leźna i Pomieczyńskiej Huty oraz U. Wińska (1966), która w 1959 r. na terenie województwa gdańskiego zbierała materiał do pracy dotyczącej błędów językowo-stylistycznych – ujawniła, że odróżnienie i zapisanie głosek sz, ż, cz, dż – ś, ź, ć, dź sprawiało dzieciom kaszubskim duży problem, najprawdopodobniej z powodu braku w ich rodzimej mowie szeregu ś, ź, ć, dź i nadto miękkiej wymowy sz, ż, cz, dż. Pniewski w zapisach typu: szali żyto, koszyli koszami, nauczyczel, czwiczenie upatrywał też wpływów niemieckich, ale zapisy takie pojawiły się i w PRL-u, np. chodziliszmy, czynnoszczy, czepło, ugryże, jerzora, dzis, złowilismy, słychac, bądź tak: przyśła, siafy, do śtolicy, władzi Radzećkiej, w Polscie. Inne kaszubskie wpływy zarejestrowano w znacznie mniejszym zakresie.

Justyna Pomierska

Bibliografia:

• Kaszubienie, [w:] Język kaszubski. Poradnik encyklopedyczny, pod red. J. Tredera, wyd. 2., popr. i rozszerz., Gdańsk 2006, s. 112
• Nitsch K., Gostycyn i Cekcyn, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” XIX , 1912, s. 129-36. [Przedruk:] K. Nitsch, Wybór pism polonistycznych, III, s. 377-379
• Pniewski W., Błędy i właściwości językowe w zadaniach młodzieży polskiej w Gdańsku w świetle dialektów pomorskich i języka niemieckiego, „Rocznik Gdański” I, 1927, s. 19-57
• Popowska H., Z rozważań nad dawnym zasięgiem kaszubszczyzny, „Poradnik Językowy”, 1958, 3, s. 126–136. [Przedruk:] H. Popowska-Taborska, Szkice z kaszubszczyzny. Dzieje, zabytki, słownictwo, Gdańsk 1987, s. 7-17
• Popowska-Taborska H., Ślady rodzimej gwary w szkolnych wypracowaniach, „Studia dialektologiczne”, II, pod red. J. Okoniowej i B. Dunaja, Kraków 2002, s. 61–65. [Przedruk:] H. Popowska-Taborska, Szkice z kaszubszczyzny. Dzieje badań, dzieje języka, zabytki, etymologie, Gdańsk 2006, s. 207–212
• Wińska U., Błędy językowo-stylistyczne uczniów szkół podstawowych województwa gdańskiego. Cz. I i II, Prace językoznawcze z. 1, Gdańsk 1966, s. 50

Netografia:

• Kaszubienie, w: Dialekty i gwary polskie. Kompendium internetowe, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=leksykon-kaszubski&lid=1150
• Sniég. W: Ucz się kaszubskiego! – „Kaszëbsczi dlô dozdrzeniałëch” odc. 11,
  https://www.youtube.com/watch?v=nL1UnRFY-7U&list=PLb11qNzRge3WfZudl7PXNvc-iDtKA9ISk&index=11

Ikonografia:

1. Źródło: YouTube Kaszubi PL Sniég
2. Źródło: Instytut Kaszubski
3. Źródło: Instytut Kaszubski