Kaszubi giną to tytuł budzącej do dziś sporo kontrowersji broszury autorstwa K. Kościńskiego, skądinąd cenionego historyka-amatora Pomorza. Kościński urodził się 2.06.1858 r. we wsi Wlewsk, w obecnej gminie Lidzbark Welski, w rodzinie niezamożnego rolnika Józefa i Julianny z d. Bieniaszewskiej. Ukończył zaledwie kilka klas szkoły średniej, nie uzyskując matury, lecz obdarzony nieprzeciętną inteligencją nauczył się kilku języków i prowadził samodzielne studia historyczne. Pozwoliło mu to na podjęcie pracy w charakterze etatowego sekretarza sądowego, początkowo w Grudziądzu, następnie w Nowem (1885–1893), ponownie w Grudziądzu (1894–1898) i wreszcie w Człuchowie (1899–1903), gdzie spotkał się z Kaszubami. W 1905 r. zrezygnował z pracy urzędniczej i zamieszkał w Poznaniu, gdzie bez reszty poświęcił się pracy publicystycznej i naukowej. Osobne publikacje poświęcił miastu Człuchów oraz parafiom Borzyszkowy, Konarzyny i Przechlewo. W 1905 r. opublikował też cykl artykułów w „Dzienniku Poznańskim” pt. Listy z Kaszub, które stały się podstawą do wydania broszury Kaszubi giną. Kościński zmarł w 15.07.1914 r., podczas pobytu w rodzinnym Lidzbarku i tam też został pochowany na cmentarzu parafialnym.
Broszura Kaszubi giną składa się z dziesięciu rozdziałów i podsumowania. W kolejnych rozdziałach Kościński przedstawił ówczesne warunki kolonizacji niemieckiej na Kaszubach, omówił tę krainę w znaczeniu etnograficznym i historycznym oraz stosunki polsko-kaszubskie w pruskiej prowincji Pomorze, czyli na ziemi lęborsko-bytowskiej. Następnie zakreślił sytuację własnościową pod względem narodowościowym w poszczególnych powiatach: człuchowskim, tucholskim, chojnickim, kościerskim, kartuskim, puckim, wejherowskim i gdańskim. Za główny cel obrał wykazanie stanu posiadania większych majątków ziemskich (→ ziemiaństwo na Kaszubach) na Kaszubach od pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. do czasów mu współczesnych. W wyniku zestawienia dostępnych mu danych, Kościński zauważył, iż stan majątkowy Polaków i Kaszubów w stosunku do Niemców w ciągu minionych ponad stu lat znacznie się uszczuplił. To skłoniło go do tego, aby swej pracy nadać tytuł Kaszubi giną, gdyż jak podkreślił w zakończeniu: „Prawdą jest przeto, że pod względem materialnym Kaszubi giną. Ale z tych start materialnych idea prusko-niemiecka zgoła żadnych nie odnosi korzyści, bo system obecny serc kaszubskich nie zjednał”.
Il. 1. Okładka pierwszego wydania Kaszubi giną K. Kościńskiego z 1905 r.
Nieco spostrzeżeń Kościński uczynił też względem drobnej szlachty kaszubskiej. Ogólnie należy stwierdzić, iż nie doceniał pracy oświatowej na Kaszubach, która już wówczas miała miejsce oraz tworzącego się ruchu kaszubskiego (→ młodokaszubi). Widział raczej germanizację i zapóźnienie ekonomiczno-narodowe, a nadzieję dla Kaszubów upatrywał w ich polonizacji.
Broszura Kościńskiego rychło znalazła rezonans w innych publikacjach, lecz jej tytuł prowadził często do zbytnich uproszczeń, jak w przewodniku L. Wasilewskiego Niektóre wiadomości o Gdańsku i o Sopotach i Kwestya kaszubska (1909), gdzie znalazło się zdanie: „Kwestia więc cała kaszubska, wyrażona w słowach »Kaszubi giną« odnosi się tylko do północnej części tej krainy i ma za przedmiot wyłącznie niezmierny brak oświaty narodowej u jej mieszkańców”. Z kolei Z. Hartingh w swym Przewodniku po Ziemi Kaszubskiej (1909) zwróciła uwagę na niską samoświadomość przedstawicieli drobnej szlachty kaszubskiej z Gochów.
Tytułowe hasło zostało również krytycznie odebrane i ocenione przez liderów ruchu młodokaszubskiego, choć nie odmawiali oni Kościńskiemu zasług oraz autentycznej troski o kaszubski los. Mocno jednak podkreślali, że ich zadaniem jest uchronienie Kaszubów od „zginięcia”.
Il. 2. Konstanty Kościński (1858–1914).
Do hasła tego powracano później wielokrotnie w publicystyce, ale też w różnych ideowych wypowiedziach tych liderów kaszubskich, którzy uznawali, że bicie na alarm służyć będzie mobilizacji etnicznej i przebudzeniu. Faktem jednak pozostaje, że głos przestrogi się nie zmaterializował – Kaszubi nadal żyją – nawet potomkowie szlachty…
Tomasz Rembalski
Bibliografia:
- Borzyszkowski J., Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. III, W Królestwie Pruskim i Cesarstwie Niemieckim (1815-1920), cz. 1: Kaszubi i Pomorze na drodze do kapitalizmu i społeczeństwa obywatelskiego (1815-1870), cz. 2: W Cesarstwie Niemieckim – oraz za Wielką Wodą na emigracji (1871-1920), Gdańsk 2019
- Fryda M., Przedmowa do uwspółcześnionego wydania, [w:] Konstanty Kościński o Gochach. Z dziejów parafii w Borzyszkowach, Konarzynach i Przechlewie, red. M. Fryda, Gdynia 2017, s. 9–24
- Hartingh Z., Przewodnik po Ziemi Kaszubskiej, Warszawa [1909]
- Kościński K., Kaszubi giną. Wiązanka wiadomości historycznych i statystycznych, Poznań 1905
- Osmólska-Piskorska B., Kościński Konstanty, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. S. Gierszewski, t. II, red. Z. Nowak, Gdańsk 1994, s. 474−475
- Rembalski T., Konstanty Kościński i jego zainteresowania Kaszubami, [w:] K. Kościński, Kaszubi giną. Wiązanka wiadomości historycznych i statystycznych, Poznań 1905 (reprint: Gdańsk 2013), s. I–V
- W[asilewski] L., Niektóre wiadomości o Gdańsku i o Sopotach i Kwestya kaszubska, Gdańsk 1909
Ikonografia:
- Źródło: Kaszubi giną: wiązanka wiadomości historycznych i statystycznych – Pomorska Biblioteka Cyfrowa (pbc.gda.pl), [dostęp: 3.12.2023]
- Źródło: Praca: tygodnik polityczny i literacki, illustrowany. 1914.07.19 R.18 nr29 – Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa (wbc.poznan.pl), [dostęp: 3.12.2023 r.]
