Kapele ludowe

Okres formowania pierwszych kapel ludowych na Kaszubach przypadł na II połowę XIX w. Poprzedziły go solowe występy skrzypków grających głównie do tańca, z czasem rozbudowane o partię basów (zwanych rzępielem), budowanych na ogół własnym sumptem. Te dwa instrumenty stały się kośćcem przyszłej kapeli, której skład sukcesywnie wzbogacano o drugie skrzypce, klarnet, trąbkę. Ks. H. Gołębiewski w swoich Obrazkach rybackich (1888) wymienia nawet flet.

Kapela pełniła w społeczności wiejskiej funkcję użytkową. Grała do tańca, towarzyszyła wielu uroczystościom obrzędowym (→ wesele, dożynki, pochody kolędników) (→ zwyczaje i obrzędy doroczne; → zwyczaje i obrzędy rodzinne). Na Kaszubach rozpowszechniły się dwa rodzaje kapel: dęte (głośne), wykonujące muzykę na powietrzu oraz smyczkowe (ciche), przeznaczone do gry w izbie. Podczas uroczystości weselnej zadaniem kapeli było witanie gości oraz towarzyszenie młodej parze w drodze do kościoła.

Podział na muzykę dzienną (dętą) i nocną (smyczkową) wymagał od muzyków pewnej elastyczności. Mało który grajek poświęcał się grze na jednym li tylko instrumencie – wraz z grą na przynajmniej dwóch różnych wzrastała jego szansa na częstsze zatrudnienie, i co za tym, idzie, odpowiednio wyższe wynagrodzenie. Przykładem najemnego grajka, zdolnego grać zarówno w kapeli dętej, jak i smyczkowej, był muzykant Trąba – jeden z bohaterów powieści A. Majkowskiego Żëcé i przigòdë Remùsa. Autor przedstawił go w następujących słowach: „Naszedł jem grôcza Trąbã z Lëpna. Na plecach łiszczała jemù złotawô trąba, a pòd pôchą trzimôł we warpiany torbie łãczk i skrzëpice. Môłi to béł chłop, ale chwatczi jak żëwé srébro”.

Muzycy najczęściej występowali w obrębie znanej sobie społeczności, w miejscach nieodległych od rodzinnych domów. Zależnie od zamożności zleceniodawcy, skład kapeli bywał wzmacniany o drugie czy trzecie skrzypce oraz trąbkę, a niekiedy bęben. Prymarną funkcję pełniły w kapeli instrumenty melodyczne (skrzypce, klarnet). Muzycy grywali w większości ze słuchu, bazując na repertuarze tradycyjnym, przekazywanym drogą pokoleniowej memoryzacji. Budując skład kapeli, kierowano się zasadą łączenia różnych instrumentów, pełniących odmienne funkcje. Ani bandonia, ani akordeon, nie wspominając już o diabelskich skrzypcach czy burczybasie, nie stanowiły fundamentalnego składu zespołu instrumentalnego – zostały one tam wprowadzone dopiero po II wojnie światowej za sprawą regionalnych zespołów folklorystycznych, poszukujących wyróżników o charakterze regionalnie definiującym i zarazem widowiskowym.

O członkach kapeli, ich instrumentach dowiadujemy się niekiedy drogą pośrednią, poprzez zachowane teksty pieśni, podania, legendy. Wnikając w słowa kolędy Glãbin, można było poznać skład słynnej kapeli Glębinów z Karlikowa (1875-1895). Stało się to możliwe dzięki onomatopeicznym określeniom zawartym w tekście kolędy, a oddającym istotę gry na skrzëpicach, mrëczkù, basëcach.

Dzięki badaniom terenowym przeprowadzonym w ramach Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego na Pomorzu (1950-1952) oraz w latach późniejszych przez pracowników Polskiego Radia, utrwalono brzmienie różnych kapel kaszubskich działających po 1950 r. Znalazły się wśród nich kapela z Parchowa, kapela „Pleskota” z Chmielna, kapela rodzinna Derrów z Nowego Klincza, kapela z Kościerzyny, kapela zespołu „Bazuny” z Leźna. Niektóre nagrania zarejestrowane zostały w latach 1973-1975 podczas występów kapel kaszubskich na Festiwalu Muzyki Ludowej w Kazimierzu nad Wisłą.

Obok kapel „uniwersalnych”, specyficzną odmianą były zespoły pielgrzymkowe, najmowane przez określone kompanie. Niektóre urastały do rozmiaru prawdziwych orkiestr dętych, jak kapela braci Müllerów z Oliwy (1908-1914). Tworzyło ją 12-16 muzyków, którzy przygrywali gdańskim pątnikom udającym się z pielgrzymką do Wejherowa. Występowali oni w jednolitych strojach ufundowanych przez katedrę oliwską. W ich repertuarze dominowały marsze i pieśni kościelne.

Najczęstszym rozwiązaniem była jednak wielofunkcyjność kapel, grających „i do tańca, i do różańca”. Należały do nich: kapela B. Stina z Domatówka (ok. 1870-1900), J. Stenki (ok. 1870-1900), braci Plichtów (ok. 1880-1900), braci Liedtków z Koleczkowa (1902-1965), rodziny Grabińskich z Koleczkowa (1910-1980), braci Szefków ze Strzebielina (1918-1936), braci Langów z Leśna (1920-1955), rodziny Tocków ze Strzelna (1922-1980). Tradycje rodzinnego muzykowania pielęgnuje kapela rodzinna K. Miłosza z Dzierżążna (od lat 90.), rodziny Derrów z Nowego Klincza (od 1991 r.), rodziny Klasów z Sierakowic (od 1993 r.).

Współcześnie skład kaszubskiej kapeli ludowej tworzą: skrzypce, klarnet, akordeon, kontrabas (jego struny są często zarywane) oraz dołączone do całości diabelskie skrzypce i burczybas. W repertuarze przeważają polki, walczyki oraz twórczość kompozytorów regionalnych. I choć mijają lata, zmienia się zasób utworów, okoliczności gry i miejsca występów, jedna rzecz pozostaje niezmienna – komentarz wygłaszany pod adresem członków kapel weselnych: Mùzykańcë grôjta, abò pieniądze nazôd.

Witosława Frankowska

Bibliografia:

• Bielawski L., Tradycje ludowe w kulturze muzycznej, Warszawa 1999, s. 85-114
• Tenże, Mioduchowska A., Kaszuby z serii Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, 1, Warszawa 1987, s. 149
• Bieszk B., Grali na trąbce, alcie, tenorze, tubie, „Lesòk”, 1998, nr 4, s. 10-11 oraz nr 7, s. 8-9
• Majkowski A., Żëcé i przigòdë Remùsa, red. J. Treder, Kartuzy 2010, s. 166
• Muzyka Kaszub. Materiały encyklopedyczne, red. W. Frankowska, Gdańsk 2005, s. 89-92
• Szefka P., Przejawy muzyki ludowej na Pomorzu (1875-1979), „Ziemia Gdańska”. Biuletyn Informacyjny, nr 151-152, Gdańsk 1988, s. 40-52
• Szefka P., Narzędzia i instrumenty muzyczne z Kaszub i Kociewia, Wejherowo 1982, s. 100-107

Dyskografia:

• Kaszuby z Kolekcji Muzyki Ludowej Polskiego Radia. Muzyka Źródeł nr 17, CD, Warszawa 1999.
• Pòjedzemë na Kaszëbe, Kaszubski Zespół Pieśni i Tańca Sierakowice, CD, Gdańsk 1999.
• Wiązanka melodii kaszubskich, wyk. Regionalny Zespół Pieśni i Tańca „Bazuny” z Żukowa, CD, Gdańsk 1988.

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski