Inteligencja kaszubska

« Powrót do listy haseł

Inteligencja na ziemiach polskich jako nowa warstwa w kształtującym się w XIX w. społeczeństwie kapitalistycznym, do której przypisana została rola przewodniczki w życiu narodu, na większości ziem polskich, a zwłaszcza w Królestwie Polskim miała rodowód głównie szlachecki. Tworzyli ją ludzie wyzbyci majątków, utrzymujący się z pracy umysłowej, niemniej rodzinnie i mentalnościowo związani ze szlachtą – ziemiaństwem, przeciwnym tam jeszcze na początku II poł. XIX w. w swej masie uwłaszczeniu chłopów, co szczególnie dało o sobie znać podczas powstania styczniowego w postaci dominacji Obozu Białych.

Niewiele lepiej było w Galicji, gdzie uwłaszczenie dokonało się wprawdzie po rewolucji i rzezi galicyjskiej 1846 r. Nie zlikwidowało ono jednak, a wręcz przeciwnie, spotęgowało tzw. galicyjską biedę rozdrobnionej wsi, na której nadal dominowała szlachta – ziemiaństwo. Niemniej dzięki autonomii galicyjskiej, szerszy dostęp do edukacji i środowiska inteligenckiego uzyskały tam także jednostki ze wsi chłopskiej.

Tymczasem na Kaszubach, gdzie od czasów Rzeczypospolitej szlacheckiej poddaństwo chłopskie i pańszczyzna miały ograniczony charakter, uwłaszczenie i kapitalizacja stosunków na wsi dokonały się głównie w I poł. XIX w. Jednocześnie z uwłaszczeniem, dzięki rozwojowi edukacji – powszechnej elementarnej, jak i szkół średnich, sporo synów chłopskich podejmowało naukę w gimnazjach i na uniwersytetach niemieckich, a szczególnie w Seminarium Duchownym w Pelplinie.

Uwłaszczenie wzmocniło pozycję licznych tu gburów, zamożnych chłopów, jak i bliskich im rzesz drobnej – zaściankowej szlachty (→ pankowie), mających ambicję i możliwości kształcenia swoich synów. Przykładem W. Ceynowa ze Sławoszyna, ojciec Floriana i jego dwóch starszych braci, wykształconych na księży. (Pamiętać trzeba, że nauka gimnazjalna i studia seminaryjne związane były z koniecznością opłaty czesnego).

Edukacji synów chłopskich i mieszczańskich sprzyjały fundacje stypendialne (np. wejherowska Przebendowskich) (→ stypendia), a w szczególności działalność, powołanego do życia w 1848 r. za przykładem wielkopolskim K. Marcinkowskiego, Towarzystwa Pomocy Naukowej dla Młodzieży Prus Królewskich w Chełmnie, stworzonego przez środowisko ziemian i duchownych. Stąd rychło, bo już w latach 60., szeregi elity społeczno-politycznej Polaków w Prusach Zachodnich, a w tym na Kaszubach, wzmocnili inteligenci (głównie duchowni i przedstawiciele wolnych zawodów), wywodzący się ze środowiska tzw. ludu – synowie chłopów, nauczycieli, rzemieślników i kupców, najmniej ziemian, których skądinąd w tym czasie było na Pomorzu już niewiele. Szlachta – ziemiaństwo polskie uległo bowiem wcześniej germanizacji.

Dzięki TPN w Chełmnie, wśród rosnącej do końca XIX w. rzeszy inteligencji polskiej na Pomorzu Nadwiślańskim o ludowym głównie rodowodzie i w polskim ruchu narodowym, zaistniało wielu Kaszubów. Większość identyfikowała się z dominującym nurtem politycznym (zwanym z czasem kaszubsko-polskim), utożsamiającym w pełni kaszubszczyznę z polskością. Jego wyrazicielem byli m.in. ks. Sz. Keller i ks. G. Pobłocki, a za głównego reprezentanta uznano H. Derdowskiego. Tymczasem ich poprzednik F. Ceynowa, nie przekreślając związków Kaszubów z polskością, wyeksponował ich odrębność i własną podmiotowość w świecie słowiańskim, głównie na bazie języka i tradycji historycznej, stając się pionierem odrodzenia kaszubszczyzny i ruchu kaszubskiego, jego nurtu kaszubsko-słowiańskiego (→ słowianofilstwo).

Wzbudzony przez Ceynowę ferment ideowy, dzięki twórczości literackiej Derdowskiego i owocom zainteresowania kaszubszczyzną w świecie nauki europejskiej, doprowadził na przełomie XIX i XX w. do wyodrębnienia się wśród inteligencji polskiej Prus Zachodnich osobnej grupy inteligencji kaszubskiej.

Szczególną rolę jako czynnika sprawczego odegrała działalność T. i I. Gulgowskich we Wdzydzach, wspieranych przez ludzi (także urzędników) ze środowiska niemieckiego. Gulgowski wspólnie z dr. F. Lorentzem w 1907 r. powołali do życia Verein für kaschubische Volkskunde z siedzibą w Kartuzach. Skupiło ono przedstawicieli głównie świata niemieckiego, związanych z Kaszubami, ale też Kaszubów – Polaków i kaszubologów z innych ziem polskich. W gronie tym znalazł się również A. Majkowski, wokół którego i wydawanego przezeń od 1908 r. miesięcznika „Gryf” – „Pisma dla spraw kaszubskich” skupiło się grono przedstawicieli młodej inteligencji kaszubsko-pomorskiej, m.in. członkowie założonego w 1908 r. w seminarium pelplińskim przez J. Karnowskiego Koła Kaszubologów. Propagując idee „Gryfa” – sprowadzające się do realizacji programu odrodzenia i wszechstronnego rozwoju kaszubszczyzny, głównie na polu kultury pod hasłem „co kaszubskie to polskie”, łączącego myśli Ceynowy i Derdowskiego, zaistnieli w świecie ogólnopolskim jako osobne środowisko inteligencji kaszubskiej, nazywającej się młodokaszubami w przeciwieństwie do poprzedników i zwolenników zniwelowania wartości ściśle kaszubskich (którzy powołali do życia Towarzystwo Przyjaciół Kaszub). Punktem kulminacyjnym rozwoju ich działalności, stanowiącej o ruchu młodokaszubskim, były dwa ich zjazdy w 1912 r. w Gdańsku i powołanie Towarzystwa Młodokaszubów, którego organem został „Gryf”. Jako główny cel tej pierwszej w pełni kaszubskiej – inteligenckiej organizacji postawiono wszechstronny rozwój Kaszub – pod względem kulturalnym, gospodarczym i politycznym z myślą o roli gospodarza na Kaszubach i podmiotowości Kaszubów w świecie ogólnopolskim, gdzie dotąd i długo potem dominował wobec nich swoisty polski paternalizm, niemal niemniej obcy jak niemiecki.

Działalność inteligencji młodokaszubskiej wzbudziła sprzeciw przedstawicieli dotychczas panujących środowisk, zwłaszcza konserwatywnych w Prusach Zachodnich, skupionych głównie wokół pisma „Pielgrzym”, obawiających się utraty swojej pozycji na Kaszubach (m.in. w ruchu wyborczym, zapewniającym tu w wyborach do sejmu pruskiego i parlamentu niemieckiego bezapelacyjny sukces kandydatów polskich). Kampania oszczerstw (m.in. zarzut działalności za ruble moskiewskie), skierowanych przeciw przywódcy ruchu i redaktorowi „Gryfa”, mimo wyroków sądów pruskich, zaskoczonych tego rodzaju zarzutami wobec groźnego agitatora polskości, za jakiego uchodził wśród Niemców, zwłaszcza hakatystów, A. Majkowski, osłabiła działalność młodokaszubów. Skupili się oni wówczas wokół powołanego przez nich w 1913 r. Muzeum Kaszubsko-Pomorskiego w Sopocie, pierwszej tego typu instytucji polskiej na Pomorzu, wspieranej przez przyjaciół Kaszubów z Królestwa Polskiego (→ muzea). Jednakże rychły wybuch I wojny światowej i jej konsekwencje przerwały rozwój i działalność młodokaszubskiego środowiska inteligencji na Pomorzu Nadwiślańskim, obejmującego swoim zainteresowaniem całe wielkie Pomorze.

Trwałym dorobkiem młodokaszubskiej inteligencji jest m.in. ich oryginalna twórczość literacka, obejmująca bogactwo historycznych i ludowych kaszubsko-pomorskich symboli i mitów, na czele z gryfem jako godłem Kaszubów i Pomorzan od Wisły poza Odrę i jedności kaszubskiej z Słowianami Połabskimi. Twórczość ta okazała się najbardziej oryginalnym elementem literatury tworzonej na Pomorzu, zarazem wkładem regionu w dorobek ogólnopolski. Oryginalność i wielkość zadecydowała o jej niesłabnącej popularności, inspiracyjnym oddziaływaniu na kolejne pokolenia inteligenckich działaczy ruchu kaszubsko-pomorskiego i twórców literatury kaszubskiej w odrodzonej RP – w całym XX i bieżącym wieku. Pokolenia, które niezależnie od niekiedy niesprzyjających warunków, konsekwentnie tworzyły kolejne organizacje kaszubskie, czy to w okresie międzywojennym (Zrzeszenie Regionalne Kaszubów (→ zrzeszyńcy), toruńsko-gdyńska „Stanica”, Towarzystwo Miłośników Chojnic i Okolicy, organizacje studenckie i in.), czy też po II wojnie światowej, na czele ze Zrzeszeniem Kaszubskim/Kaszubsko-Pomorskim (→ regionalizm kaszubski). Dziełem inteligencji kaszubskiej były też liczne tytuły prasowe, a z czasem również inne media. Szczególna zaś rola przypadła inteligencji w kształceniu kolejnych pokoleń – w szkolnictwie podstawowym i średnim oraz na poziomie akademickim. Dzięki nim w każdej następnej generacji nie brakowało tych, którzy pielęgnowali język kaszubski, tworzyli w nim, rozwijali kaszubską kulturę, wzmacniali etniczną tożsamość.

Józef Borzyszkowski

Bibliografia:

  • Borzyszkowski J., Aleksander Majkowski (1876-1938). Biografia historyczna, Gdańsk-Wejherowo 2002
  • Tenże, Inteligencja polska Prus Zachodnich 1848-1920, Gdańsk 1986
  • Tenże, Rodowód społeczny duchowieństwa polskiego diecezji chełmińskiej drugiej połowy XIX w., [w:] Inteligencja polska XIX i XX wieku, red. R. Czapulis-Rastenis, Warszawa 1981
  • Tenże, Rola inteligencji polskiej na Pomorzu Nadwiślańskim w II połowie XIX i na początku XX wieku, „Studia Pelplińskie”, t. 19, 1988
  • Tenże, Seminarium Duchowne w Pelplinie a kaszubszczyzna, [w:] Księga Jubileuszowa 350 lat Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie (1651-2001), red. A. Nadolny, Pelplin 2001
  • Karnowski J., Moja droga kaszubska. Z rękopisu oprac., wstępem i przypisami opatrzył J. Borzyszkowski, Gdańsk 1981
  • Obracht-Prondzyński C., Ruch kaszubsko-pomorski. Ludzie – instytucje – idee/Kaszëbskò-pòmòrskô rësznota. Lëdze – institucje – deje, Gdańsk 2016
  • Osmólska-Piskorska B., Pomorskie Towarzystwo Pomocy Naukowej. Pół wieku istnienia i działalności 1848-1898, Toruń 1948
  • Pro memoria Edmund Jonas (1893-1940), zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2007
  • Szews J., Filomaci pomorscy. Tajne związki młodzieży polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1830-1920, Warszawa 1992

« Powrót do listy haseł