Gwałt

« Powrót do listy haseł

Wkroczenie Armii Czerwonej na Pomorze w 1945 roku nie bez przyczyny określane jest współcześnie jako „klęska wyzwolenia”. Żołnierze radzieccy, idąc z niemieckiego zachodu na Gdańsk, nie uwzględnili pasa polskich ziem ani nie niuansowali narodowo-etnicznych różnic Pomorza – wszystkie zajmowane po drodze tereny traktowali jako terytorium niemieckie, a więc tereny zdobyczne, „trofiejne”. Bez skrupułów dokonywano tu licznych rekwizycji czy wprost grabieży i rozboju, a także masowych gwałtów na pomorskiej ludności cywilnej – często bardzo brutalnych, kończących się śmiercią kobiet.

Dokładna liczba gwałtów dokonanych przez żołnierzy Armii Czerwonej i związanych z tym konsekwencji (samobójstwa kobiet ze strachu przed gwałtem lub w następstwie traumy, niechciane ciąże, konieczne aborcje, wyniszczające choroby weneryczne) jest jednak trudna do precyzyjnego oszacowania. Ta część historii związana z wyzwoleniem Pomorza – z politycznym uprawomocnieniem – została bowiem uciszona i przemilczana, co poskutkowało również brakiem szczegółowych badań dotyczących przemocy seksualnej ze strony żołnierzy Armii Czerwonej w latach 1944–1947. Temat ten – podobnie jak temat zesłań Kaszubek i Kaszubów na Syberię – do niedawna był nieobecny w powojennej historiografii. Dopiero zmiany ustrojowe po 1989 r. (uniezależnienie się państwa polskiego od Związku Radzieckiego) odblokowały możliwość zabierania głosu w tej sprawie. Długoletnie milczenie wymuszone było jednak nie tylko zewnętrznie – przez Władzę Ludową (cenzurę komunistyczną), ale i przez tabu społeczne powodowane wstydem, a także czynniki wewnętrzne – niechęć poszkodowanych do mówienia o tym dramatycznym przeżyciu, wynikła z lęku i w celu ochrony przed wykluczeniem i wtórną wiktymizacją. Doświadczenia Pomorzanek zostały zatem wyparte z ogólnej historiografii i narracji. Nieobecność tej kwestii, w tym także zignorowanie jej przez korespondentów wojennych, badacze interpretują w różny sposób. Jednym ze wskazywanych powodów jest bagatelizowanie sprawy wynikłe z traktowania gwałtu oraz grabieży jako uzasadnionych działań w ramach logiki wojny i jej zasad, zgodnie z którymi gwałt – rozumiany zarówno jako zemsta na wrogu, jak i nagroda za wyswobodzenie – jest poniekąd akceptowalnym zachowaniem zwycięzców wobec zwyciężonych. Innym powodem pominięcia doświadczenia wojennej przemocy seksualnej w męskocentrycznej historiografii jest fakt, że doświadczenie to dotyczyło głównie kobiet – przez co wymykało się ogólnowojennej, stereotypowej genderowo narracji o heroizmie i poświęceniu (kult poległego za ojczyznę żołnierza, „pole chwały”, „chwalebne rany” etc.).

Przemilczany w dotychczasowym dyskursie temat coraz częściej podejmują i dyskutują kolejne powojenne pokolenia. Źródłem informacji są dzisiaj przede wszystkim wspomnienia świadków i ich potomków spisywane zarówno przez naukowców – antropologów, socjologów i historyków – w tym także amatorów (rodzimych zbieraczy świadectw), jak i regionalnych reporterów, dziennikarzy, których celem jest wywołanie świadectw i poprzez nie upamiętnienie doświadczeń lokalnej wspólnoty.

W wielu relacjach powtarzają się drastyczne retrospekcje dotyczące samego gwałtu (jego przebiegu i okoliczności), ale też liczne wspomnienia odnoszące się do nieustannego lęku, paraliżującego strachu oraz rozmaitych strategii „ustrzeżenia się” (nie zawsze skutecznych) przed żołnierzami Armii Czerwonej, uniknięcia przemocy seksualnej z ich strony: „postarzanie” wyglądu dziewcząt przez brudzenie twarzy sadzą, zakrywanie głowy chustą, a nawet obcinanie włosów czy samookaleczanie; ukrywanie się w stodołach – w sianie, pod słomą, w kopcach na kartofle, piecach chlebowych czy kominach, wielotygodniowe siedzenie w piwnicach czy spiżarkach – często bez możliwości regularnego pożywienia się czy skorzystania z toalety – kryjówki opuszczano bowiem na krótko i w pośpiechu.

Radziecki koszmar Pomorzanek został opisany m.in. we wspomnieniach W. Knosały Utrwalić pamięć (1994), a także w reportażu E. Szczesiaka Wyrwana z piekła (2014), w którym autor dramatyczną historię kaszubskich kobiet ukazał przez pryzmat pojedynczego losu Gertrudy. Wstrząsające relacje na temat gwałtów pojawiają się też w wywiadach przeprowadzonych metodą historii mówionej (oral history) przez R. Borchersa i K. Madoń-Mitzner w rozdziale książki Wojna na Kaszubach (2014) – Przejście frontu. Armia Czerwona. W 2020 r., czyli w 75. rocznicę zakończenia II wojny światowej A. Chomicz pod auspicjami IPN Gdańsk przygotował wystawę „»Domy płoną, kobiety krzyczą, zabawili się do woli«. Armia Czerwona w województwie gdańskim w 1945 roku” – przybliżającą trudne dla autochtonicznych mieszkańców warunki wyzwalania Pomorza. Problemowi – ujętemu w kontekście traumy międzypokoleniowej – rozdział książki Kaszëbë (2021) poświęcił T. Słomczyński (po uprzednim opublikowaniu szeregu reportaży na ten temat w prasie i Internecie). Przeprowadzone i nagrane rozmowy ze świadkami lub potomkami świadków wkroczenia wojsk radzieckich na PomorzeKaszuby dziennikarz wykorzystał też w filmie dokumentalnym Trauma i tabu (2021). Kwestia wojennej przemocy seksualnej ze strony krasnoarmiejców pojawia się również w relacjach mieszkańców gminy Żukowo spisanych przez E. Pryczkowskiego w książce Wòjnowé wspòmnienia Kaszubów z Banina i okolic (2021).

Sprawa ta od niedawna jest także przetwarzana językiem sztuki. Do literatury pięknej wprowadziła ten tragiczny wątek pochodząca z Kaszub M. Bunda w książce Nieczułość (2017), a w 2021 r. podjęła go L. Franczak w spektaklu zrealizowanym na podstawie tej powieści w Teatrze Wybrzeże. Pomorskie losy z lat 1930–1950 – w tym dramat wojennego gwałtu – są tematem wyprodukowanego przez sulęczyńską Fundację Aby Chciało Się Chcieć filmu fabularnego Jutro będzie padać/Witro będzie regnen (2023) w reżyserii S. Karaśkiewicza. Licznym pokazom filmu, organizowanym od stycznia 2023 r. w różnych świetlicach, domach kultury, lokalnych salach kinowych mniejszych i większych kaszubskich (i szerzej: pomorskich) miejscowości, towarzyszyły żywe dyskusje, podczas których widzowie dzielili się trudnymi rodzinnymi historiami z okresu wojny. Wszystko to świadczy o przekazie pokoleniowym i wciąż żywej pamięci Kaszubek i Kaszubów o tych wstrząsających chwilach.

Mimo podjętych prób odpominania dramatu kaszubskich kobiet, jak dotąd nigdzie na Pomorzu nie podjęto inicjatywy upamiętnienia zapomnianych ofiar radzieckiej przemocy seksualnej z 1945 r. Nie licząc drastycznej rzeźby J.B. Szumczyka Komm, Frau (2013), która w zamyśle artysty stanowiła (wraz z ideą umieszczenia jej przy Alei Zwycięstwa w Gdańsku tuż obok radzieckiego czołgu T-34) raczej działanie o charakterze performatywnym, mające skłonić do dyskusji o przemilczanej tragedii gdańszczanek – kobietom, które padły ofiarą wojennego gwałtu, nie poświęca się pomników czy tablic, jak czyni się to wobec innych ofiar reżimu czy wojny.

Agnieszka Bednarek-Bohdziewicz

Bibliografia:

  • Baziur G., Armia Czerwona na Pomorzu Gdańskim 1945-1947, Warszawa 2003
  • Gender and War in Twentieth-Century Eastern Europe, edited by Maria Bucur, Nancy M. Wingfield, Bloomington-Indianapolis 2006
  • Gliniecki T., Panto D., Krzywy obraz wojny. Armia Czerwona w Gdańsku i Prusach w 1945 r., Gdańsk 2019
  • Knosała W., Utrwalić pamięć. O rodzinie Styp-Rekowskich z Płotowa, Gdańsk-Bytów 1994, s. 182–188
  • Obracht-Prondzyński C., „Gorzkie zwycięstwo”, „klęska wyzwolenia” i „wielka trwoga” – wariant kaszubski, w: tegoż, Historia Kaszubów w dziejach Pomorza. Tom V: Dzieje najnowsze (po 1945 r.), Gdańsk 2019, s. 21–33
  • Przejście frontu. Armia Czerwona, w: Wojna na Kaszubach. Pamięć polskich i niemieckich świadków, oprac. Roland Borchers i Katarzyna Madoń-Mitzner, Gdańsk 2014, s. 272–307
  • Słomczyński T., Skamielina, w: Kaszëbë, Wołowiec 2021, s. 175–235
  • Szczesiak E., Wyrwana z piekła, Gdańsk 2014, s. 29–39
  • Wòjnowé wspòmnienia Kaszubów z Banina i okolic, red. Eugeniusz Pryczkowski, Banino 2021, s. 14–16, 75–84
  • Zaremba M., „Jak nie urok to…”. Strach przed czerwonoarmistami 1944–1947, w: W objęciach wielkiego brata. Sowieci w Polsce 1944–1993, red. K. Rokicki, S. Stępień, Warszawa 2009, s. 235–262

Netografia:

„Komm Frau”: Oświadczenie Jerzego Szumczyka, „Magazyn Szum”, 18.10.2013, https://magazynszum.pl/komm-frau-oswiadczenie-jerzego-szumczyka

Tomasz Słomczyński, Zbrodnia w Borucinie. Zmurszała pamięć, „Magazyn wp.pl”, 19.11.2020,  https://magazyn.wp.pl/ksiazki/artykul/zbrodnia-w-borucinie-zmurszala-pamiec

Tomasz Słomczyński, Pomorze 1945. Niewykrzyczane cierpienie, „Magazyn wp.pl”, 8.10.2020, https://magazyn.wp.pl/ksiazki/artykul/pomorze-1945-niewykrzyczane-cierpienie

Tomasz Słomczyński, „Wyzwolenie”. Rok 1945 na Pomorzu – trauma i tabu, „Magazyn wp.pl”, 26.11.2020, https://magazyn.wp.pl/ksiazki/artykul/wyzwolenie-rok-1945-na-pomorzu-trauma-i-tabu

Tomasz Słomczyński, Cykl reportaży o wejściu żołnierzy radzieckich na Kaszuby, 26.10.2020, „Stowarzyszenie Otwarte Kaszuby”, https://otwartekaszuby.pl/cykl-reportazy-o-wejsciu-zolnierzy-radzieckich-na-kaszuby/

Filmy:

Jutro będzie padać/Witro będzie regnen, reż. i scenariusz: Sebastian Karaśkiewicz, produkcja: Fundacja Aby Chciało Się Chcieć, 2023, https://www.youtube.com/@fundacjaACSC

Trauma i tabu, reż. i scenariusz: Tomasz Słomczyński, produkcja: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, 2022, https://www.youtube.com/watch?v=YlXatdghUXI

Spektakl:

Nieczułość (spektakl), reż. Lena Frankiewicz, adaptacja i dramaturgia (na podstawie książki Martyny Bundy Nieczułość): Zuzanna Bojda, Teatr Wybrzeże, premiera: 12.11.2021.

Wystawa:

„Domy płoną, kobiety krzyczą, zabawili się do woli”. Armia Czerwona w województwie gdańskim w 1945 roku, autor wystawy: Artur Chomicz (IPN Gdańsk), 8.05.2020, https://ipn.gov.pl/pl/edukacja-1/wystawy/98304,Wystawa-Domy-plona-kobiety-krzycza-zabawili-sie-do-woli-Armia-Czerwona-w-wojewod.html

« Powrót do listy haseł